حضرت عباس (علیه‌السلام)
عباس بن علی بن ابی‌طالب (۲۶–۶۱ ق)، مشهور به ابوالفضل، پنجمین پسر امام علی (علیه‌السلام) و اولین فرزند ام‌البنین است. مهم‌ترین فراز زندگی او حضور در واقعه کربلا و شهادت در روز عاشورا است. دربارهٔ زندگی و احوالاتش تا پیش از ماه محرم ۶۱ ق اطلاعات چندانی در دست نیست، جز اینکه بر اساس برخی گزارش‌ها در جنگ صفین نیز حضور داشته است.
او در واقعه کربلا فرمانده و پرچمدار سپاه امام حسین (علیه‌السلام) بود و برای همراهان امام حسین (علیه‌السلام) از فرات آب آورد. عباس به همراه برادرانش دو امان‌نامه از طرف عبیدالله بن زیاد را رد کردند و در سپاه امام حسین (علیه‌السلام) جنگیدند و در این راه شهید شدند. به گفته برخی از کتاب‌های مقتل، در روز عاشورا در حالی که دو دستش بریده شده بود و گرز آهنین بر سرش فرود آمده بود، به شهادت رسید. همچنین برخی منابع از گریه امام حسین (علیه‌السلام) بر بالین او گزارش کرده‌اند.
برخی منابع او را با قدی بسیار بلند و چهره‌ای زیبا توصیف کرده‌اند. امامان شیعه در احادیثی مقام بالایی برای حضرت عباس در بهشت بیان کرده‌اند و کرامات فراوانی از او در برآورده کردن حاجات مردم، حتی غیرشیعیان و غیرمسلمانان، نقل شده است.
شیعیان برای حضرت عباس جایگاه معنوی بسیار بالایی قائلند؛ او را باب‌الحوائج می‌خوانند و به او متوسل می‌شوند. حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) در نزدیکی حرم امام حسین (علیه‌السلام) یکی از مهم‌ترین مکان‌های زیارتی شیعیان است. همچنین شیعیان از او با عنوان سقای کربلا یاد می‌کنند و روز تاسوعا، نهم محرم، را به یاد حضرت عباس عزاداری می‌کنند. این روز در ایران تعطیل عمومی است و همچنین در ایران روز تولد حضرت عباس (علیه‌السلام) با عنوان روز جانباز نامگذاری شده است. مکان‌های متعددی همچون سقاخانه، عباسیه و سقانفار به نام حضرت عباس ساخته شده است.
نام و نسب
عباس بن علی بن ابی‌طالب که به کنیه مشهور «ابوالفضل» شناخته می‌شود، پنجمین پسر امام علی (علیه‌السلام) و اولین فرزند فاطمه بنت حزام، معروف به ام‌البنین، است. عباس، نخستین فرزند ام‌البنین و از نسل مبارک امام علی (علیه‌السلام) و فاطمه الزهرا (سلام‌الله‌علیها) به شمار می‌آید.
مادر
مادر عباس، فاطمه بنت حزام، به دست عقیل بن ابی‌طالب، که نسب‌شناس و عالم اهل بیت بود، به امام علی (علیه‌السلام) معرفی شد. امام علی (علیه‌السلام) از عقیل خواسته بود تا همسری برای او بیابد که از تبار دلاوران باشد و فرزندی شجاع و دلیر به دنیا بیاورد.
بر اساس برخی نقل‌ها، در شب عاشورا، زهیر بن قین به عباس (علیه‌السلام) گفت: «ای پسر امیرالمؤمنین، هنگامی که پدرت قصد ازدواج داشت، به عمویت عقیل گفت که برایش زنی از تبار دلاوران انتخاب کند تا فرزندی شجاع و دلیر به دنیا بیاورد که یاور حسین (علیه‌السلام) در کربلا باشد.» اردوبادی تصریح کرده است که ماجرای گفتگوی زهیر با عباس (علیه‌السلام) را فقط در کتاب «اسرار الشهاده» مشاهده کرده است.
کنیه‌ها
ابوالفضل: مشهورترین کنیه حضرت عباس (علیه‌السلام) ابوالفضل است. برخی بر این باورند که در خاندان بنی‌هاشم هر کسی که نام عباس داشت، به عنوان ابوالفضل شناخته می‌شد، و به همین دلیل این کنیه به عباس (علیه‌السلام) حتی در دوران کودکی نیز اطلاق می‌شد. سید عبدالرزاق موسوی مقرم به نقل از کتاب «الجریدة فی أصول أنساب العلویین» بیان کرده است که عباس (علیه‌السلام) فرزندی به نام فضل داشته و به همین دلیل به او ابوالفضل گفته می‌شده است.
ابوالقاسم: این کنیه به دلیل آن است که عباس (علیه‌السلام) فرزندی به نام قاسم داشته و از این رو به او ابوالقاسم نیز گفته می‌شد. این کنیه در زیارت اربعین نیز آمده است.
ابوالقِربَة: برخی معتقدند که این کنیه به دلیل آن است که عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا چندین بار مشک آب به خیمه‌ها برد. کلمه قِربَة به معنای مشک آب است و این کنیه در منابع مختلف ذکر شده است.
ابوالفَرجَة: دلیل این کنیه این است که عباس (علیه‌السلام) در کار کسانی که به او متوسل می‌شوند گشایش و برآورده کردن حاجات ایجاد می‌کند. فرجه به معنای گشایش و برطرف کردن اندوه است و این کنیه به خاطر این ویژگی به او داده شده است.
القاب حضرت عباس (علیه‌السلام)
حضرت عباس (علیه‌السلام) به دلیل ویژگی‌ها و فضایل برجسته‌اش دارای القاب متعددی است که برخی از آنها به دوران‌های کهن برمی‌گردد و برخی دیگر در پی شناخت و محبت مردم به او به وجود آمده است. در اینجا به برخی از این القاب و معانی آنها اشاره می‌کنیم:
قمر بنی‌هاشم: لقب «قمر بنی‌هاشم» به دلیل زیبایی و درخشندگی چهره حضرت عباس (علیه‌السلام) به او داده شده است. این لقب به معنای «ماه بنی‌هاشم» است و به زیبایی و نورانیت چهره ایشان اشاره دارد.
باب‌الحوائج: این لقب به دلیل نقش برجسته حضرت عباس (علیه‌السلام) در برآورده کردن حاجات مردم به ویژه در میان شیعیان عراق شهرت یافته است. بسیاری از مردم اعتقاد دارند که با توسل به حضرت عباس (علیه‌السلام)، حاجات و مشکلاتشان برطرف می‌شود.
سقّا:
لقب «سقّا» به دلیل وظیفه مهم حضرت عباس (علیه‌السلام) در آوردن آب برای اهل حرم در کربلا به او داده شده است. در واقعه عاشورا، او سه بار به خیمه‌ها آب رساند و در رجزهای او نیز به این لقب اشاره شده است. به عنوان مثال، در یکی از رجزها می‌فرماید: «أنا العباس أغدو بالسقی» به معنای «من عباس هستم و شب را به منصب سقایی صبح می‌کنم.»
الشهید: لقب «شهید» به دلیل شهادت جانسوز حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز عاشورا به او داده شده است. این لقب نشان‌دهنده ایثار و فداکاری او در راه امام حسین (علیه‌السلام) است.
پرچمدار و علمدار: حضرت عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا به عنوان پرچمدار و علمدار سپاه امام حسین (علیه‌السلام) شناخته می‌شود. این لقب به نمایندگی از مقام بلند او در رهبری و دفاع از حرم اهل بیت (علیه‌السلام) است.
باب الحسین: این لقب به دلیل مکاشفه سید علی قاضی طباطبایی، عارف شیعه، به حضرت عباس (علیه‌السلام) داده شده است. در این مکاشفه، حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان «کعبه اولیاست» معرفی شده و از این رو به او لقب «باب الحسین» داده شده است.
زندگی‌نامه حضرت عباس (علیه‌السلام)
به گفته برخی پژوهشگران، دربارهٔ زندگی حضرت عباس (علیه‌السلام) تا پیش از واقعه کربلا اطلاعات تاریخی چندانی در دسترس نیست. تنها مواردی که از زندگی او پیش از کربلا نقل شده، حضور در جنگ صفین و یکی از وقایع مربوط به دفن امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) است. باقی اطلاعات موجود عمدتاً به واقعه کربلا و نقش او در آن واقعه مربوط می‌شود.
تولد
در مورد سال تولد حضرت عباس (علیه‌السلام) اختلاف نظرهایی وجود دارد. این اختلافات معمولاً ناشی از تفاوت در گزارشات سن حضرت عباس (علیه‌السلام) در زمان شهادت پدرش، امام علی (علیه‌السلام) است که برخی آن را بین ۱۶ تا ۱۸ سال و برخی دیگر ۱۴ سال و پیش از تکلیف عنوان کرده‌اند.
طبق قول مشهور، حضرت عباس (علیه‌السلام) در سال ۲۶ قمری در مدینه به دنیا آمد. به گفته اردوبادی، اطلاعات دقیقی دربارهٔ روز و ماه تولد او در منابع قدیمی موجود نیست و تنها کتاب «انیس الشیعه»، که در قرن ۱۳ هجری نوشته شده، روز تولد او را ۴ شعبان دانسته است.
نویسنده کتاب «خصائص العباسیه» بدون ذکر منبع معتبر، نقل کرده است که به هنگام تولد حضرت عباس (علیه‌السلام)، امام علی (علیه‌السلام) او را در آغوش گرفت، نام «عباس» را بر او نهاد و در گوش‌هایش اذان و اقامه گفت. سپس بازوهای او را بوسید و به گریه افتاد. وقتی ام‌البنین از دلیل گریه امام علی (علیه‌السلام) پرسید، ایشان گفت که دو بازوی عباس در راه کمک به حسین (علیه‌السلام) جدا خواهد شد. و خداوند به ازای این فداکاری، دو بال به او در آخرت عطا خواهد کرد. این نقل، مبنای بسیاری از نقل‌های بعدی دربارهٔ گریه امام علی (علیه‌السلام) برای شهادت حضرت عباس (علیه‌السلام) شده است.
همسر و فرزندان حضرت عباس (علیه‌السلام)
حضرت عباس (علیه‌السلام) در سال‌های بین ۴۰ تا ۴۵ هجری قمری با لبابه، نوه عباس بن عبدالمطلب و دختر یکی از بزرگان قریش، ازدواج کرد. دربارهٔ پدر لبابه اختلافاتی وجود دارد؛ برخی منابع عبیدالله بن عباس را به عنوان پدر او معرفی می‌کنند. در حالی که برخی دیگر عبدالله بن عباس را ذکر کرده‌اند. ابن‌حبیب بغدادی، مورخ قرن سوم هجری، لبابه همسر حضرت عباس (علیه‌السلام) را دختر عبیدالله دانسته و لبابه دختر عبدالله را همسر علی بن عبدالله جعفر معرفی کرده است.
از این ازدواج، دو پسر به نام‌های فضل و عبیدالله به دنیا آمدند. پس از شهادت حضرت عباس (علیه‌السلام) در کربلا، لبابه ابتدا با ولید بن عتبه و سپس با زید بن حسن ازدواج کرد.
فرزند بزرگ‌تر حضرت عباس (علیه‌السلام)، عبیدالله، با دختر امام سجاد (علیه‌السلام) ازدواج کرد و نسل او از این طریق ادامه یافت. برخی منابع همچنین نام‌های حسن، قاسم، محمد و یک دختر دیگر را به عنوان فرزندان حضرت عباس (علیه‌السلام) ذکر کرده‌اند. و گفته شده است که قاسم و محمد در روز عاشورا به شهادت رسیدند.
نسل حضرت عباس (علیه‌السلام) از طریق پسرش عبیدالله و نوه‌اش حسن به طور گسترده‌ای در تاریخ اسلام شناخته شده‌اند. این نسل به عنوان یکی از برجسته‌ترین خاندان‌های علوی در عرصه‌های علمی، ادبی، قضاوت و حکومتی شناخته می‌شود. و در مناطق مختلفی از شمال آفریقا تا ایران پراکنده شده‌اند. تاریخ‌نگاران بر این باورند که مهاجرت این خاندان به دلیل ظلم و ستم‌های حاکمان وقت بوده است.
جنگ صفین
حضور حضرت عباس (علیه‌السلام) در جنگ صفین موضوعی است که در برخی از کتاب‌های متأخر به آن پرداخته شده است. بر اساس این منابع، حضرت عباس (علیه‌السلام) از جمله افرادی بود که تحت فرماندهی مالک اشتر در جنگ صفین در کنار سپاه امام علی (علیه‌السلام) به جنگ پرداخت و در این نبرد نقش برجسته‌ای ایفا کرد. یکی از مهم‌ترین اقدام‌های او در این جنگ، حمله به سپاه دشمن در کنار فرات و تأمین آب برای لشگریان امام علی (علیه‌السلام) بود.
در برخی از این کتاب‌ها، نقل شده است که حضرت عباس (علیه‌السلام) در جنگ صفین به ابن شعثاء از سپاه شام و هفت نفر از پسرانش حمله کرد و آنها را به هلاکت رساند. گزارش‌ها حاکی از آن است که مردم شام قدرت ابن شعثاء را برابر با هزار سوار می‌دانستند و به این ترتیب، پیروزی عباس بر او نشان‌دهنده توانمندی‌های نظامی و شجاعت اوست.
با این حال، برخی از محققان و نویسندگان در مورد حضور حضرت عباس (علیه‌السلام) در جنگ صفین تردید کرده و معتقدند که شواهد تاریخی برای اثبات این حضور کافی نیست و ممکن است این روایت با قرائن تاریخی منطبق نباشد.
اردوبادی در کتاب خود به این نکته اشاره کرده است که داستان وصیت امام علی (علیه‌السلام) به حضرت عباس (علیه‌السلام) و توصیه او دربارهٔ امام حسین (علیه‌السلام) گرچه در میان مردم مشهور است، اما سند تاریخی معتبری برای اثبات آن در دست نیست.
در واقعه کربلا
حضور حضرت عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا به‌عنوان مهم‌ترین و برجسته‌ترین بخش از زندگی ایشان شناخته می‌شود. و این نقش در قیام امام حسین (علیه‌السلام) او را به یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ شیعه تبدیل کرده است. او در این واقعه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین یاران امام حسین (علیه‌السلام) شناخته می‌شود. و فداکاری‌ها و جانفشانی‌های او در روز عاشورا مورد ستایش قرار گرفته است.
با این حال، در بسیاری از کتاب‌هایی که به صورت خاص به زندگی حضرت عباس (علیه‌السلام) پرداخته‌اند. اطلاعات تاریخی یا روایی دقیقی از زمان حرکت امام حسین (علیه‌السلام) از مدینه به مکه و سپس از مکه به کوفه تا آغاز ماه محرم سال ۶۱ هجری قمری در دسترس نیست و بیشتر تمرکز این کتاب‌ها بر وقایع کربلا است.
خطبه در مکه
در مورد خطبه حضرت عباس (علیه‌السلام) در مکه، برخی منابع به نقل از کتاب «خطیب کعبه» خطبه‌ای از ایشان را به ثبت رسانده‌اند. بر اساس این گزارش، حضرت عباس در روز هشتم ذی‌الحجه بر بام کعبه خطبه‌ای ایراد کرد و در آن به تشریح جایگاه امام حسین (علیه‌السلام) و انتقاد از بیعت مردم با یزید پرداخت. در این خطبه، او به صراحت اعلام کرد که تا زمانی که زنده است اجازه نخواهد داد کسی به امام حسین (علیه‌السلام) آسیب برساند و تنها راه برای شهادت امام، کشتن خود اوست.
جویا جهان‌بخش در مقاله‌ای به نقد ادبی متن خطبه و ناشناس بودن نویسنده و اصل کتاب پرداخته و به این نتیجه رسیده است که این ماجرا از نظر تاریخی معتبر نیست و در منابع معتبر دیگری یافت نمی‌شود.
به طور کلی، تأکید بر نقش حضرت عباس در واقعه کربلا و فداکاری‌های او در این روز تاریخی از اصلی‌ترین محورهای مطالعه و پژوهش درباره شخصیت ایشان است.
پرچمداری در روز عاشورا
در روز عاشورا، حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان پرچمدار سپاه امام حسین (علیه‌السلام) منصوب شد. امام حسین (علیه‌السلام) در صبح این روز، با اعطای این سمت به حضرت عباس، به او اعتماد کامل خود را نشان داد. و او را به عنوان پرچمدار سپاه منصوب کرد. بر اساس برخی گزارش‌ها، هنگامی که حضرت عباس (علیه‌السلام) درخواست کرد تا به میدان نبرد برود. امام حسین (علیه‌السلام) یادآور شد که او به عنوان پرچمدار سپاه باید در کنار پرچم بماند و در میدان جنگ حضور داشته باشد، تا از پرچم و سپاه حفاظت کند و به سرنوشت آنها نپردازد.
سقایی و آوردن آب
یکی از مهم‌ترین وظایف حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز عاشورا، سقایی و آوردن آب برای حرم و اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) بود. پس از آنکه دشمن آب را بر کاروان امام حسین (علیه‌السلام) بست و تشنگی به شدت به حرم و یاران امام فشار آورد. امام حسین (علیه‌السلام) حضرت عباس را به همراه سی نفر از سواران و بیست نفر پیاده‌نظام با بیست مشک آب به سوی شریعه فرات فرستاد تا آب برای اردوگاه بیاورند.
حضرت عباس (علیه‌السلام) به همراه همراهانش شبانه به نزدیک شریعه رسیدند. اما در آنجا با مقاومت عمرو بن حجاج و یارانش مواجه شدند که قصد داشتند مانع رسیدن آنها به آب شوند. با این حال، حضرت عباس (علیه‌السلام) و همراهانش به دلیرانه با دشمنان درگیر شدند و آنها را به عقب راندند و به شریعه رسیدند. پس از پر کردن مشک‌ها از آب، در هنگام بازگشت، عمرو بن حجاج و یارانش دوباره به آنان حمله کردند. حضرت عباس (علیه‌السلام) و سوارانش با شجاعت به دفاع از آب پرداختند تا پیاده‌نظام‌ها آب را به اردوگاه برسانند.
در نهایت، این تلاش‌ها و فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان یکی از نمونه‌های بارز از ایثار و شجاعت در تاریخ عاشورا شناخته می‌شود و به یاد او به عنوان سقای کربلا از او یاد می‌شود.
