شیخ بهایی
بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن عاملی جبعی معروف به شیخ بهایی واقعاً شخصیتی چند وجهی و تأثیرگذار در تاریخ علم و فرهنگ ایران و جهان اسلام بود. او در بعلبک لبنان به دنیا آمد و بخش عمده‌ای از زندگی خود را در اصفهان، یکی از مراکز علمی و فرهنگی ایران در دوره صفویه، گذراند. شیخ بهایی به خاطر دانش گسترده‌اش در رشته‌های مختلفی مانند فقه، ریاضیات، نجوم، فلسفه، و مهندسی شهرت دارد. و آثار متعددی از او به جا مانده است که در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی نوشته شده‌اند.
او همچنین در معماری نیز تبحر داشت و در طراحی برخی از بناهای مهم اصفهان نقش داشته است. شیخ بهایی نه تنها به دلیل دانش علمی‌اش، بلکه به خاطر بینش عرفانی و فلسفی‌اش نیز ارج نهاده می‌شود. او به عنوان یکی از پیشگامان در نظریه حرکت زمین شناخته می‌شود، که نشان از دیدگاه‌های پیشرفته و آینده‌نگر او دارد.
یونسکو در سال ۲۰۰۹، که به عنوان سال جهانی نجوم نامگذاری شده بود، شیخ بهایی را به خاطر خدماتش در زمینه نجوم و علوم دیگر به عنوان یکی از مفاخر ایران و لبنان معرفی کرد، که این امر بیانگر اهمیت و جایگاه وی در جامعه علمی بین‌المللی است.
تاریخ تولد و مرگ شیخ بهایی در منابع مختلف اندکی متفاوت است :
– بر اساس کتیبه کاشیکاری دیوار مقبره، تاریخ تولد شیخ بهایی، ۲۶ ذیحجه ۹۵۳ هجری قمری است (معادل با پنجشنبه ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی یا ۲۷ فوریه ۱۵۴۷ میلادی).
– بر اساس سنگ قبر، تاریخ تولد او، غروب پنجشنبه محرم‌الحرام ۹۵۳ هجری قمری (معادل با فروردین ۹۲۵ خورشیدی یا مارس ۱۵۴۶ میلادی) است.
– کتیبه کاشیکاری دیوار، تاریخ مرگ شیخ بهایی، ۱۲ شوال ۱۰۳۰ هجری قمری (معادل با ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی یا ۳۰ اوت ۱۶۲۱ میلادی) است.
– سنگ قبر، تاریخ مرگ او، شوال ۱۰۳۱ هجری قمری (معادل با مرداد یا شهریور ۱۰۰۱ خورشیدی یا اوت ۱۶۲۲ میلادی) است.
اگرچه این اطلاعات اندکی متفاوت است، اما به نظر می‌رسد که تاریخ‌های کتیبه کاشیکاری دیوار به دلیل تحقیقات دقیق‌تر در زمان بازسازی اتاق مقبره، دقیق‌تر باشند.
مهاجرت به ایران
شیخ بهایی به همراه پدرش، عزالدین حسین عاملی، به دلیل اذیت شدن شیعیان در منطقه‌ای که تحت حکومت عثمانی بود، به سمت ایران مهاجرت کردند. وقتی به قزوین رسیدند در آنجا سکنی گزیدند. شیخ بهایی پس از اموختن زبان فارسی در قزوین و پرورش یافتن در این شهر، به مدت سی سال در آنجا زندگی کرد و دانش و علم خود را گسترش داد.
پس از مدتی، شیخ بهایی به دلیل شخصیت علمی، ادبی و اخلاقی‌اش، به مقام شیخ‌الاسلامی اصفهان منصوب شد. او این مقام را از سن 53 سالگی به‌دست آورد و تا آخر عمرش (۷۵ سالگی) در این مقام در دربار شاه عباس بزرگ خدمت کرد.
شیخ بهایی در طول دورهٔ حیات خود سفرهایی به خارج از کشور داشت، که شامل زیارت، سیاحت، و دانش‌آموزی بودند. بعضی از این سفرها به عنوان سفارت سیاسی نیز بوده‌اند. مقاصدهای این سفرها شامل مکه، مصر و شام بوده است.
مرگ و مدفن
در سال ۱۰۰۰ خورشیدی، شیخ بهایی در اصفهان درگذشت. طبق وصیت خودش، پیکر او به مشهد منتقل شد و در کنار آرامگاه حضرت علی بن موسی الرضا (ع) به خاک سپرده شد. امروزه آرامگاه او در رواقی که به یاد او نامگذاری شده، قرار دارد.
خدمات علمی و عمرانی
بهاءالدین عاملی با مهارت و دانش خود در زمینه‌های ریاضی، معماری و مهندسی، خدمات بسیاری به جامعه ارائه داده است. یکی از مهم‌ترین خدمات او، تعیین سمت قبله مسجد شاه در اصفهان بود. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای زمان خود صورت گرفت، با جهت واقعی قبله هفت درجه اختلاف داشت.
همچنین، او تقسیم آب زاینده رود به مناطق اصفهان و روستاهای اطراف رودخانه را انجام داد. وی به طراحی و ساخت گرمابه‌ای در اصفهان مشهور است که تاکنون به نام “حمام شیخ بهایی” شناخته می‌شود. همچنین منار جنبان اصفهان که هنوز هم در اصفهان وجود دارد، به او نسبت داده می‌شود.
بهاءالدین عاملی به روایتی، بنیان‌گذار تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی نیز بوده است. که این امر نشان از تنوع فعالیت‌های او در زمینه‌های مختلف است.
نقش شیخ بهایی در ساخت حرم مطهر رضوی
در این داستان از کتاب “دلشدگان”، نوشته محمد لک علی آبادی، تعریف شده است که شیخ بهایی به عنوان معمار حرم مطهر رضوی شناخته می‌شود. و در فرآیند طراحی و ساخت حرم مشارکت داشته است. به داستان اشاره می‌شود که شیخ بهایی پس از طراحی حرم، در فرآیند ساخت آن نظارت داشته و تمامی مراحل ساخت حرم تحت نظارت و کنترل او انجام شده است.
قبل از اتمام ساخت حرم، شیخ بهایی برای جایگزینی کتیبه‌ای از اشعار خودش در دروازه ورودی حرم، سفری مهم داشته است. او سفارش داده که کار ساخت حرم را تا اتمام برسانند، به جز سر در دروازه اصلی حرم. اما زمانی که از سفر بازگشت و به حرم مطهر رضوی رسید، متوجه می‌شود که ساخت حرم به پایان رسیده و مردم در حال رفت و آمد به حرم هستند.
شیخ بهایی بسیار ناراحت می‌شود و اعتراض می‌کند که چرا منتظر آمدن او را نپذیرفتند و ساخت حرم را به پایان برسانند. در پاسخ، مسئول ساخت اعلام می‌کند که تولیت حرم امام رضا (ع) دستور اتمام کار را داده‌اند و از او بالاتر و بزرگتر است. در نهایت، شیخ بهایی به حرم مطهر می‌رود و پس از گریه و دعا، اعتراف می‌کند که قصد داشت کتیبه‌ای را برای جلوگیری از ورود افراد غیر آماده به حرم نصب کند. اما در خواب آقا امام رضا (ع) به تولیت آستان دستور داده‌اند که هیچ وقت حرم بسته نشود و هر کس بخواهد می‌تواند وارد حرم شود.
این داستان به زیبایی نشان می‌دهد که حرم مطهر رضوی برای همه افراد، بی‌تفاوت از هر دینی یا زبانی باز است و درباره‌ی معنویت و احترام به همه انسان‌ها تاکید دارد.
سوم اردیبهشت ماه روز بزرگداشت دانشمند برجسته بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین معروف به شیخ بهایی و روز معمار گرامی باد.
