سفر علی بن موسی الرضا به مرو

سفر علی بن موسی الرضا به مرو، که به‌دنبال اجبار مأمون و انتصاب او به ولیعهدی صورت گرفت. از جمله وقایع مهم در زندگی علی بن موسی الرضا به شمار می‌آید.

پیش‌زمینه

پس از جنگی که بر سر جانشینی خلافت بین امین و مأمون درگرفت و منجر به کشته شدن امین شد، مأمون به قدرت رسید. برای تثبیت حکومتش و ادامه سنت خلفا در تعیین ولیعهد، مأمون تصمیم به انتخاب ولیعهد گرفت. این تصمیم نیازمند دقت و بررسی بسیار زیادی بود؛ زیرا او باید با شرایط پیچیده دوران اختلاف با برادرش و وضعیت پس از آن، به‌خوبی آشنا می‌بود و هر انتخابی را با توجه به جنبه‌های مختلف آن انجام می‌داد.

مأمون نمی‌توانست به‌سادگی هر کسی از خانواده و فرزندان پدرش یا دیگران را به مقام ولیعهدی برگزینید. او باید به‌طور دقیق جوانب مختلف این انتخاب را می‌سنجید و بررسی می‌کرد. به‌علاوه، مأمون اعتقادی به حقانیت خلافت برای خاندان علی بن ابی‌طالب نداشت و تنها قصد داشت در ظاهر این مقام را به فردی واگذار کند که به‌نظرش شایسته این منصب بود.

آغاز سفر به مرو

در سال ۲۰۰ هجری قمری، مأمون دعوت‌نامه‌ای برای علی بن موسی الرضا فرستاد و از او خواست تا به مرو بیاید. برای همراهی او در این سفر، مأمون رجاء بن ابی‌ضحاک، دایی فضل بن سهل، و فِرناس یا یاسر، غلامی از دربار را تعیین کرد.

از سوی دیگر، شیخ صدوق، محدث شیعه، گزارش کرده است که مأمون در نامه‌های متعدد از علی بن موسی درخواست می‌کرد که به مرو بیاید و علی بن موسی این درخواست را با بهانه‌های مختلف رد می‌نمود. این امتناع باعث شد تا مأمون به‌اجبار علی بن موسی را به مرو بیاورد.

ادعای ابوالفرج اصفهانی و شیخ مفید مبنی بر این‌که عیسی جلّودی در این سفر همراه علی بن موسی بود، نادرست است. چرا که در همان سال، عیسی جلّودی قیام محمد بن جعفر را در مکه سرکوب کرد و او را به عراق برد و به رجاء بن ابی‌ضحاک تحویل داد. سپس رجاء هر دو را به خراسان برد.

به گزارش مادلونگ، این سفر در اوایل سال ۲۰۱ هجری قمری، معادل با اواخر تابستان ۸۱۶ میلادی، آغاز شد و تاریخ دقیق آن ۱۰ شوال ذکر شده است. این سفر به یکی از مهم‌ترین رویدادهای مذهبی تاریخ ایران تبدیل شد.

پیش از سفر به مرو، علی بن موسی الرضا ضمن ابراز ناراحتی از این سفر و با وداعی همراه با گریه در روضهٔ نبوی، دستوری به شیعیان و اقوامش برای برپایی مراسم عزاداری و مجالس تعزیه صادر کرد. به‌گفته‌ی ناجی و باغستانی، بر اساس روایات شیخ صدوق، علی بن موسی الرضا پیش‌گویی کرده بود که در غربت خواهد مرد و در کنار هارون دفن خواهد شد و هرگز به خانواده‌اش بازنخواهد گشت. او همچنین هیچ‌یک از اقوامش، حتی فرزند خردسالش **جواد**، را با خود به سفر نبرد و بر جانشینی محمد تقی پس از خود تاکید کرد.

همراهان علی بن موسی الرضا در سفر به مرو

در سفر علی بن موسی الرضا به مرو، پنج گروه از افراد به‌عنوان همراهان او در این سفر حضور داشتند:

1. فرستادگان خاص مأمون: گروه اول شامل فرستادگان مأمون بودند که رجاء بن ابی‌ضحاک سرکرده این گروه و فِرناس یا یاسر، غلام مأمون، معاون او بود. این گروه مسئولیت‌های مختلفی از جمله هدایت کاروان و نظارت بر سفر را برعهده داشتند.
2. شیعیان: گروه دوم شیعیان بودند که با اجازه مأمون به همراه علی بن موسی الرضا سفر کردند. اباصلت هروی، از فقهای شیعه و خدمتکار مخصوص علی بن موسی الرضا تا روز شهادتش، شناخته‌شده‌ترین فرد از این گروه بود. همچنین، یکی از غلامان موسی بن جعفر و مردی از فرزندان قنبر، غلام علی بن ابی‌طالب، نیز در این سفر حضور داشتند.

3. بنی‌هاشم و آل ابی‌طالب: گروه سوم شامل تعدادی از اعضای خانواده بنی‌هاشم و آل ابی‌طالب بودند که به دستور مأمون به همراه این کاروان به مرو آمده بودند. در این گروه، علی بن ابراهیم، یکی از نوادگان امام سجاد، به چشم می‌خورد.

4. حاجیان: گروه چهارم شامل حاجیانی بود که پس از انجام مناسک حج به عراق یا ایران بازمی‌گشتند و گروهی که مقصدشان خراسان بود. در این گروه، افرادی از مذاهب مختلف وجود داشتند، از جمله فتح بن یزید جرجانی، مخول سجستانی، موسی بن سیار، و مردی از اهل بلخ.
5. ساربانان و خدمتگزاران قافله: گروه پنجم شامل ساربانان، غلامان و خدمتگزاران قافله بودند که مسئولیت‌های مختلفی را در سفر برعهده داشتند، از جمله طبخ غذا، شستشو، رسیدگی به حیوانات، آوردن هیزم و آب و خرید لوازم.

در ارشاد شیخ مفید آمده است که سرکردگی هیئت انتقال علی بن موسی الرضا از مدینه به مرو بر عهده عیسی جلّودی بود، در حالی که در خرائج و الجرائح آمده است که رجاء بن ابی‌ضحاک، از خویشاوندان فضل بن سهل، به این کار گماشته شده بود. همچنین بیهقی در تاریخش به همراهی یاسر خادم با رجاء بن ابی‌ضحاک اشاره کرده است. بر اساس گزارش‌های شیخ مفید، جمعی از آل ابی‌طالب نیز به همراه علی بن موسی الرضا به مرو فراخوانده شدند.

مسیر سفر علی بن موسی الرضا از مدینه تا مرو

در مورد مسیر سفر علی بن موسی الرضا از مدینه به مرو، منابع تاریخی اختلافاتی دارند. برخی منابع مسیر سفر را از مدینه تا فارس گزارش کرده‌اند، اما در ادامه مسیر از فارس به سمت مرو، مسیرهای مختلفی ذکر شده است.

مسیرهای مختلف سفر

بیشتر منابع تاریخی مسیر سفر علی بن موسی الرضا را به این شکل توصیف کرده‌اند:

• مدینه، بصره، اهواز و فارس، سپس ادامه مسیر به سمت مرو.

برخی دیگر از منابع، مسیر دقیق‌تری را برای این سفر ذکر کرده‌اند. برای مثال:

• بلاغی در تاریخ نائین مسیر حرکت علی بن موسی الرضا را به این صورت توصیف کرده است. مدینه، بصره، ارجان، فارس، اصفهان، نیشابور، ده سرخ، سناباد، سرخس و مرو.

• اعتمادالسلطنه مسیر را به این شکل ترسیم کرده است: مدینه، بصره، اهواز، فارس، اصفهان، قم، ری، سمنان، دامغان، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.

با این حال، مشهورترین مسیر سفر علی بن موسی الرضا به مرو به شرح زیر گزارش شده است:

• مدینه، مکه، قادسیه، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر فارس، طبس، نیشابور و مرو.

جعفریان در کتاب «اطلس شیعه»، مشهورترین مسیر حرکت علی بن موسی الرضا به مرو را این‌گونه معرفی کرده است:

• مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس و مرو.

مادلونگ معتقد است که عبور کاروان علی بن موسی الرضا از بغداد و کوفه در آن زمان نامحتمل است، چرا که بغداد و کوفه در آن دوره تحت تصرف شورشیان بود. بنابراین، گفتهٔ یعقوبی که رجاء به بغداد و نَهاوند سفر کرده، قابل قبول نیست.

با این حال، بیهقی گزارشی از استقبال و بیعت طاهر بن حسین — فاتح بغداد — در طول اقامت چند روزه علی بن موسی الرضا در بغداد ارائه داده است.

مسیر دیگری که برای سفر علی بن موسی الرضا ذکر شده، به شرح زیر است:

• مدینه، مکه، نباج، بصره، اهواز، اربق (اربک)، ارجان (بهبهان)، ابرکوه (ابرقوه)، ده شیر (فراشاه)، یزد، قدمگاه خرانق (مشهدک)، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه نیشابور، ده سرخ، طوس، سرخس و مرو.

همچنین، مسیری که برای سفر علی بن موسی الرضا از فارس به نیشابور گزارش شده، به‌طور کلی به این صورت بوده است:

• فارس از طریق کرمان و استان قهستان به نیشابور وصل می‌شد. این مسیر از اهمیت تجاری بالایی برخوردار بود و بارانداز نیشابور را به مناطق جنوبی و سواحل خلیج فارس متصل می‌کرد.

در این سفر، کاروانیان از چهار کشور کنونی ایران، عربستان، عراق و ترکمنستان عبور کردند.

ورود علی بن موسی الرضا به نیشابور

نیشابور، نخستین شهر از استان خراسان بود که علی بن موسی الرضا به آن وارد شد. در این سفر، شهر نیشابور شاهد استقبال گرم گروهی از محدثان و علمای برجسته بود.

استقبال از علی بن موسی الرضا در نیشابور

علی بن موسی الرضا، در مسیر سفر خود از مدینه به مرو، از نیشابور عبور کرد و در این شهر به‌خوبی مورد استقبال قرار گرفت. ابن راهویه، یحیی بن یحیی، محمد بن رافع و احمد بن حرب، از محدثان برجسته اهل سنت، به استقبال او آمدند تا با ایشان دیدار کنند و از محضر ایشان بهره‌مند شوند. همچنین، ابوزرعه و محمد بن اسلم طوسی، از علما و بزرگانی بودند که به نمایندگی از مردم نیشابور از علی بن موسی الرضا خواستند تا برایشان حدیثی بخواند.

ابویعقوب اسحق بن راهویه مروزی، به‌عنوان بزرگ شهر نیشابور، با وجود سن بالا، به‌طور شخصی مهار ناقه علی بن موسی الرضا را به دوش گرفت و تا روستای مویدیه، که در فاصله‌ای از نیشابور واقع شده بود، با کاروانیان همراهی کرد.

علی بن موسی الرضا پس از ورود به نیشابور، در محله قز و کوچه بلاس‌آباد نزول کرد و در این مکان اقامت گزید.

مردم نیشابور با خبر از حضور علی بن موسی الرضا، به شوق و اشتیاق به استقبال او آمده و از نزدیک با وی دیدار کردند. این دیدار و استقبال از علی بن موسی الرضا به‌عنوان یکی از رویدادهای مهم سفر او به مرو ثبت شده است.

حدیث سلسلة الذهب و واقعه نیشابور

شیعیان احادیث زیادی را به علی بن موسی الرضا منتسب می‌دانند که یکی از مشهورترین آن‌ها حدیث سلسلة الذهب است. این حدیث در هنگام وداع علی بن موسی با مردم شهر نیشابور بیان شده و در متون مختلف به آن اشاره شده است.

حدیث سلسلة الذهب

بر اساس گزارش‌ها، هنگام وداع علی بن موسی الرضا از مردم نیشابور، حدیثی به نام سلسلة الذهب از او نقل شده است. به‌گفتهٔ مجلسی در کتاب «بحارالانوار»، چهار هزار قلمدان برای نوشتن کلمات علی بن موسی الرضا آماده شده بودند تا این حدیث به‌درستی ثبت شود.

میلانی در تحلیل خود از سفر علی بن موسی الرضا، این واقعه را به‌عنوان پررنگ‌ترین و مهم‌ترین رویداد این سفر معرفی می‌کند و آن را در ناحیه نیشابور و در جریان بیان حدیث سلسلة الذهب می‌داند.

در مورد زمان بیان این حدیث اختلاف‌نظرهایی وجود دارد؛ برخی معتقدند که این حدیث در هنگام ورود علی بن موسی الرضا به نیشابور بیان شده، در حالی که برخی دیگر بر این باورند که این حدیث در هنگام خروج او از نیشابور به سمت طوس گفته شده است.

متن و ترجمه حدیث سلسلة الذهب

متن حدیث سلسلة الذهب به شرح زیر است:

«حَدَّثَنِی أَبِی الْعَبْدُ الصَّالِحُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الْبَاقِرُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ باقر علوم الأنبیاء قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِین قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ الْحُسَیْنُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام، قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله و سلم یَقُولُ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ یَقُولُ قال الله جل جلاله: إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا، فَاعْبُدُونِی مَنْ جَاءَ مِنْکُمْ بِشَهَادَهِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِالْإِخْلَاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ فی حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی»

ترجمه: «پدرم موسی کاظم از پدرش جعفر صادق از پدرش محمد باقر از پدرش علی زین‌العابدین از پدرش حسین شهید کربلا از پدرش علی بن ابی‌طالب روایت کرده‌است که گفت: عزیز و نور چشمانم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل حدیث کرد مرا و گفت شنیدم پروردگار سبحانه و تعالی می‌فرماید: کلمهٔ لا اله الا الله دژ استوار من است، پس هر کس وارد آن شود، از عذابم محفوظ است.»

شروط حدیث و تأکیدات علی بن موسی الرضا

علی بن موسی الرضا پس از بیان این حدیث، چند قدمی حرکت کرد و سپس برگشت و اضافه کرد:

«بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها»

ترجمه: «به شرطی و شروطی! و من از شروطش هستم.»

این بیان نشان می‌دهد که علی بن موسی الرضا تأکید کرد که تنها گفتن کلمه لا اله الا الله کافی نیست و پیروی از شروطی که در این حدیث بیان شده، از جمله پذیرش ولایت اهل بیت، برای ورود به دژ الهی ضروری است.