سوگواری محرم
سوگواری محرم عزاداری و آیین‌های شیعیان در ماه‌های محرم و صفر، در سوگ شهیدان کربلا است. امام سجاد (ع)، حضرت زینب (س)، ام البنین و رباب اولین کسانی بودند که به سوگواری برای امام حسین (ع) پرداختند. امامان شیعه (ع) نیز ضمن عزاداری برای امام حسین (ع)، شیعیان را به سوگواری برای ایشان ترغیب می‌کردند. روایات فراوانی از پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین (ع) نقل شده است. گزارش‌هایی نیز از سوگواری اهل سنت، به ویژه علمای آنان، در ای محرم نقل شده است.
سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت، ولی به تدریج مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه، پیاده‌روی اربعین و دیگر آیین‌ها به آن افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجاریه شکل گرفتند. گسترش عزاداری برای امام حسین (ع)، مربوط به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران دانسته شده است؛ اگرچه برخی شاهان ایران، از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، به محدود کردن عزاداری پرداختند. با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند و در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری، به ویژه بین جوانان، مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت.
خرافه‌زدایی، اصلاح آیین‌های عزاداری و جلوگیری از ورود بدعت در سوگواری، تلاشی است که برخی از علمای شیعه برای حفظ حرمت دین انجام داده‌اند. برای نمونه مراجعی مانند سید علی خامنه‌ای، ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی و میرزا جواد تبریزی قمه‌زنی را حرام اعلام کردند. محدث نوری و مرتضی مطهری نیز در این زمینه به تدوین کتاب پرداختند. درباره سوگواری محرم، آثاری منتشر شده است از جمله: «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» نوشته گروهی از نویسندگان و دانشنامه «فرهنگ سوگ شیعی» اثر جمعی از نویسندگان.
جایگاه و اهمیت عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش
عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش، نشانه‌ای از اظهار محبت و همدردی با آنان و از مهم‌ترین مصادیق تعظیم شعائر و نشانه تقوی است. روایات فراوانی از پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین (ع) نقل شده است و این روایات به ویژه بر سوگواری در دهه اول محرم و روز عاشورا تأکید دارند.
در روایتی از امام رضا (ع) آمده است: «… روز حسین (ع) پلک‌های ما را زخمی کرد و اشکمان را جاری ساخت و اندوه و گرفتاری برای ما به ارمغان آورد. پس گریه کنندگان باید بر کسی مانند حسین (ع) تا قیامت گریه کنند … هنگامی که محرم فرا می‌رسید، پدرم خندان دیده نمی‌شد و اندوه بر او چیره می‌شد تا این ده روز به پایان برسد. روز دهم، روز حزن و عزا و گریه او بود…»
حدیث ریان بن شبیب
ریان بن شبیب روایت می‌کند که در روز اول محرم نزد امام رضا (ع) رفتم. حضرت فرمود: «ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه می‌کنی، برای حسین بن علی (ع) گریه کن. همانا او را مانند گوسفند ذبح کردند و هجده مرد از خاندانش را که در زمین نظیری نداشتند، کشتند. آسمان‌های هفتگانه و زمین برای او گریستند… ای پسر شبیب! اگر چنان بر حسین (ع) گریه کنی که اشک‌هایت بر گونه‌هایت جاری شود، خداوند همه گناهان کوچک و بزرگت را می‌بخشد…»
در روایات متعددی، ثواب گریه بر امام حسین (ع) بهشت دانسته شده است. همچنین، ثواب گریاندن دیگران برای امام حسین و اهل‌بیت (ع) با شعر و دیگر وسایل، و حتی تظاهر به گریه (تباکی) نیز بهشت معرفی شده است.
تشویق و ترغیب ائمه (ع) به سوگواری
امامان شیعه همواره شیعیان را به سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) تشویق می‌کردند و مادحین و شاعران را به مرثیه‌گویی و گریاندن مردم ترغیب می‌نمودند. این اقدامات از سوی ائمه (ع) با هدف زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره شهدای کربلا و ترویج ارزش‌های دینی و اخلاقی انجام می‌شد.
امام صادق (ع) در خصوص سرودن شعر برای امام حسین (ع) و گریاندن مردم می‌فرماید که این عمل باعث ورود به بهشت خواهد شد. ایشان در روز عاشورا در منزل خود مراسم عزا برپا می‌کرد و بستگان و اصحاب خود را به این مراسم دعوت می‌نمود.
هارون مکفوف، یکی از یاران امام صادق (ع)، روایت می‌کند که به محضر آن حضرت شرفیاب شدم. امام صادق (ع) فرمود: «برایم مرثیه بخوان.» من مرثیه‌ای خواندم، اما امام فرمود: «نه، این گونه نمی‌خواهم، آن گونه که در کنار قبر آن حضرت (ع) مرثیه می‌خوانید، بخوان.» من خواندم: «از کنار قبر حسین (ع) گذر کن و به آن استخوان‌های پاک او بگو …» دیدم که آن حضرت به گریه افتاد. سکوت کردم، اما امام فرمود: «ادامه بده.»
طبق برخی نقل‌ها، امام رضا (ع) نیز از دعبل خزاعی، شاعر مشهور شیعه، می‌خواست برای امام حسین (ع) مرثیه‌سرایی کند و در این امر کوتاهی نکند. دعبل خزاعی نقل می‌کند که امام رضا (ع) به او فرمود: «ای دعبل! برای امام حسین (ع) شعری بسرای که دل‌ها را بسوزاند و اشک‌ها را جاری کند.»
پیشینه و تحولات
سوگواری و عزاداری برای شهیدان واقعه عاشورا، از اولین روزهای پس از عاشورای سال ۶۱ق آغاز شده و همچنان ادامه دارد. با این حال، شیوه‌های عزاداری در طول تاریخ تغییرات فراوانی کرده و بسیاری از آیین‌ها و سنت‌ها به آن اضافه شده است.
از نخستین روزهای پس از واقعه کربلا، اهل بیت (ع) و پیروانشان برای امام حسین (ع) و یارانش عزاداری می‌کردند. این سوگواری‌ها ابتدا به شکل گریه و شیون و شعرخوانی بود. اما با گذشت زمان، آیین‌های دیگری همچون مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه، و پیاده‌روی اربعین به این مراسم اضافه شد.
در دوران آل بویه، صفویه و قاجاریه، بسیاری از آیین‌های عزاداری شکل گرفتند و تثبیت شدند. دوره صفویه به ویژه به خاطر رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، نقطه عطفی در گسترش و توسعه مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) محسوب می‌شود. در این دوره، مراسم و آیین‌های مختلفی برای عزاداری به وجود آمدند و تقویت شدند.
با این حال، برخی از شاهان ایران، از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، تلاش کردند تا این مراسم را محدود کنند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری دوباره رونق گرفتند و تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند. در کنار مجالس سنتی عزاداری، سبک‌های جدیدی از عزاداری به ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت.
علاوه بر این، برخی از علمای شیعه تلاش کرده‌اند تا با خرافه‌زدایی و اصلاح آیین‌های عزاداری، از ورود بدعت‌ها به این مراسم جلوگیری کنند و حرمت دین را حفظ کنند. برای نمونه، مراجعی مانند سید علی خامنه‌ای، ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی و میرزا جواد تبریزی قمه‌زنی را حرام اعلام کردند. همچنین، محدث نوری و مرتضی مطهری در این زمینه به تدوین کتاب‌هایی پرداختند.
