سوگواری محرم بخش دوم
نخستین سوگواری ها بر امام حسین (ع)
بر اساس برخی روایات، پیش از واقعه کربلا، خداوند پیامبران از جمله حضرت آدم، نوح (ع)، ابراهیم، موسی (ع) و عیسی (ع) را از مصیبت‌های امام حسین (ع) آگاه کرده و آنان بر این مصیبت گریه کرده‌اند. همچنین پیامبر (ص)، امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) پیش از واقعه کربلا بارها به حوادث کربلا اشاره کرده و بر آن گریستند.
پس از واقعه عاشورا، اولین مرثیه‌خوانان بر حسین بن علی (ع)، امام سجاد (ع)، زینب (س)، دختران امام حسین (ع) و رباب، همسر امام حسین (ع) بودند که در کربلا، کوفه و شام با مرثیه‌سرایی‌های خود راه امام را ادامه دادند. زینب (س) هنگام گذر از کنار بدن برادرش با خواندن اشعاری حتی دشمنان را متأثر کرد.
در مدینه، ام‌سلمه، همسر پیامبر (ص)، به عنوان نخستین مرثیه‌سرا شناخته شده است. گفته شده ام‌سلمه به همراه زنان بنی‌هاشم، نخستین کسانی بودند که در عزای امام حسین (ع) لباس سیاه پوشیدند.
جابر بن عبدالله انصاری
جابر بن عبدالله انصاری، نخستین زیارت کننده قبر امام (ع)، در نخستین اربعین امام حسین (ع) به کربلا رفت. و در آنجا به نوحه و عزاداری پرداخت. عبیدالله بن حر جعفی، به نقلی نخستین زائر قبر امام (ع)، نیز پس از شهادت امام حسین (ع) به کربلا رفت و گریست و قصیده بلندی در رثای امام حسین (ع) سرود.
بَشَر بن جَذلَم، به دستور امام سجاد (ع)، ورود اهل بیت به مدینه را با سرودن اشعاری به مردم اعلام کرد و آنان را گریاند. همچنین زنانی از اهل بیت (ع) همچون ام‌البنین، رباب و زینب دختر عقیل به سوگواری پرداختند و مردم مدینه را به سوگ نشاندند.
توابین که پس از شهادت امام حسین (ع) توبه کرده و بر ضد امویان قیام کردند. نیز ابتدا به کربلا رفتند و در آنجا به عزاداری پرداختند و برای خونخواهی امام (ع) هم‌قسم شدند.
شاعران بزرگ شیعی هم‌عصر ائمه (ع) همچون کُمَیْت اَسَدی، سید اسماعیل حمیری و دِعْبِل خُزاعی نیز برای امام حسین (ع) شعر سروده و مرثیه خوانده‌اند.
رشد و گسترش عزاداری
با روی کار آمدن آل‌بویه در قرن چهارم هجری، فشارها از شیعیان برداشته شد. و این دوره نقطه عطفی در رشد و گسترش مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) به شمار می‌رود. در سال ۳۵۲ق، برای نخستین بار در تاریخ، روز عاشورا به عنوان یک روز تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام شد. در این روز، خرید و فروش ممنوع شد، به قصابان دستور داده شد که به احترام این روز، ذبح نکنند و آشپزان غذا نپزند. همچنین در بازارها خیمه‌های عزا برپا شد و مردم با لباس‌های سیاه و حالتی پریشان به کوچه‌ها می‌آمدند، بر سر و روی خود کاه می‌ریختند، بر سر و سینه می‌زدند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع) در خیابان‌ها می‌گشتند. شیعیان دوران آل‌بویه، مراسم عزاداری را با عنوان مجالس «النياحه» یا «الرثا» برگزار می‌کردند که به‌عنوان اولین گام‌های رسمی در برگزاری مراسم عزاداری به شمار می‌رود.
دوره تیموریان
در دوره تیموریان، مداحان با آزادی و آشکارا به منقبت‌خوانی ائمه (ع) می‌پرداختند و اصطلاح «مداحی» از این زمان رواج یافت. همچنین، اصطلاح «روضه‌خوان» نیز از این دوره به بعد رایج شد، که به دلیل نگارش کتاب «روضه‌الشهدا» اثر ملاحسین واعظ کاشفی و رواج آن میان مردم، به خوانندگان این کتاب «روضه‌خوان» گفته می‌شد. به مرور زمان، این اصطلاح به هر کسی که مصیبت‌های امام حسین (ع) را می‌خواند، اطلاق شد و جایگزین منقبت‌خوانی شد.
بیشترین گسترش عزاداری برای امام حسین (ع) در دوران صفویه به وقوع پیوست، به‌ویژه در زمان شاه اسماعیل صفوی. در این دوره، مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور ایران شناخته شد و دولت صفوی به حمایت از مراسم‌های نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و سوگواری پرداخت. تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین (ع) در این دوران به شکلی گسترده شکل گرفتند و به رسمیت شناخته شدند.
در دوره افشاریه، نادرشاه افشار به محدود کردن عزاداری‌ها پرداخت و اقداماتی برای کاهش ابعاد این مراسم‌ها انجام داد. با این حال، در دوران زندیه، محدودیت‌های دوران افشاریه برداشته شد و نخستین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی در این دوره شکل گرفت. این مجالس به طور گسترده‌ای به ترویج فرهنگ عزاداری برای امام حسین (ع) پرداخته و به توسعه این آیین‌ها کمک کردند.
رواج تعزیه‌خوانی در دوران قاجار
دوره قاجار به عنوان یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخی در گسترش و تنوع مراسم عزاداری، به‌ویژه آئین تعزیه‌خوانی شناخته می‌شود. در این دوره، مجالس عزاداری برای امام حسین (ع) به شکلی گسترده و با تجملات فراوان برگزار می‌شد.
تعزیه‌خوانی و تجملات در دوران ناصرالدین‌شاه
در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار، مراسم عزاداری به ویژه تعزیه‌خوانی به اوج تجمل و اشرافی‌گری رسید. نقل شده است که ناصرالدین‌شاه در شب‌های دهه اول محرم، برای واعظان و پامنبری‌های آنان مشت‌مشت سکه پرتاب می‌کرد و به این ترتیب، به گسترش و تجمل در مراسم عزاداری کمک می‌کرد. قمه‌زنی، شمایل‌کشی، زنجیرزنی و رسم «۴۱ منبر» از جمله آیین‌های عزاداری بودند که در این دوره یا تأسیس شدند یا به شکلی گسترده‌تر رواج یافتند. این دوره، زمان شکل‌گیری و توسعه سنت‌های پرشکوه و رسمی در عزاداری امام حسین (ع) بود.
ویژگی‌های عزاداری در دوران مظفرالدین‌شاه
در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار، مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) به ویژگی‌های جدیدی دست یافت. یکی از ویژگی‌های برجسته این دوران، عمومیت یافتن مراسم «شام غریبان» بود. این مراسم به عنوان بخشی از سوگواری محرم، به شکلی گسترده در این دوران برگزار می‌شد و به یکی از آیین‌های مهم عزاداری تبدیل شد.
همچنین در این دوره، سوگواری برای امام حسین (ع) به ماه صفر نیز تعمیم یافت و به‌طور کلی مراسم‌های عزاداری از یک ماه به دو ماه در سال گسترش پیدا کرد. این گسترش، نشان‌دهنده عمق و توسعه‌یافتگی فرهنگ عزاداری در دوران قاجار بود.
انتقادات به عزاداری در دوران قاجار
با وجود رونق و گسترش مراسم عزاداری در دوران قاجار، این دوره شاهد انتقادات برخی روشنفکران از عزاداری نیز بود. شخصیت‌هایی مانند میرزا ملکم خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده به انتقاد از برخی جنبه‌های مراسم‌های عزاداری پرداختند. این انتقادات عمدتاً به جنبه‌های تجملاتی و برخی بدعت‌ها در مراسم عزاداری معطوف بود. این روشنفکران بر این باور بودند که بعضی از این مراسم‌ها به مرور از اهداف اصلی خود دور شده و به جنبه‌های نمایشی و اشرافی‌گری متمایل شده است.
تأثیرات و تغییرات در مراسم عزاداری
در دوران قاجار، تعزیه‌خوانی به اوج خود رسید و این هنر به عنوان یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فرم‌های عزاداری برای امام حسین (ع) معرفی شد. تعزیه که به‌عنوان یک نوع نمایش دینی و مذهبی برای بازنمایی وقایع عاشورا شناخته می‌شود، در این دوران به شکلی گسترده و رسمی برگزار می‌شد و به عنوان یکی از ارکان اصلی مراسم عزاداری محسوب می‌شد.
در کل، دوران قاجار به دلیل رونق مراسم‌های عزاداری، تجملات و گسترش سنت‌های جدید، یکی از مهم‌ترین دوره‌ها در تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع) به شمار می‌آید.
محدودیت‌های سوگواری در دوران پهلوی
رضاخان در سال‌های نخست حکومتش مقید به شرکت در مجالس عزاداری بود. اما با اجرای برنامه‌های تجددخواهی رفته‌رفته از مجالس سوگواری فاصله گرفت و محدودیت‌هایی برای سوگواران وضع کرد. از سال ۱۳۱۴ش، و به‌موازات اجرای قانون کشف حجاب، به حاکمان مناطق مختلف دستور داده شد که از راه‌اندازی دسته‌های عزاداری در ماه‌های محرم و صفر جلوگیری کنند و مردم را تشویق کنند تا در مجالس روضه بر روی صندلی و نیمکت بنشینند. پس از واقعه گوهرشاد، سختگیری درباره برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند؛ حتی کار به‌جایی رسید که در بعضی شهرها واعظان و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند. تخریب بنای تکیه دولت در سال ۱۳۱۷ش که باعث انزوای بیش از پیش مراسم تعزیه شد، از دیگر اقدامات رضاخان بود.
در مقابل حکومت پهلوی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای برپا ماندن مجالس عزاداری کوشید. او طلاب را برای تبلیغ و منبر در ایام سوگواری به مناطق مختلف می‌فرستاد. وی همچنین گام‌هایی برای اصلاح مجالس سوگواری برداشت؛ از جمله شبیه‌خوانی را در قم ممنوع و مجالس بزرگ تعزیه را به مجالس روضه‌خوانی تبدیل کرد.
با سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ش و ورود نیروهای متفقین به ایران، ممنوعیت برگزاری مجالس سوگواری رنگ باخت و قمه‌زنی، قفل‌بندی، زنجیرزنی، شاه حسینی و… احیاء شد.
در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضه خانگی و زنانه رشد یافت و مجالس زنانه بزرگ‌تری تشکیل شد. پس از به چالش کشیده شدن ارتباط شاه با علما و روشن شدن جرقه‌های نخست مبارزه علیه رژیم پهلوی، روحانیون از مراسمات عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده کردند. وقایع محرم ۱۳۴۲ش باعث شد در آن سال برگزاری هر نوع عزاداری منوط به گرفتن مجوز شود.
دوره جمهوری اسلامی، اصلاح عزاداری و ظهور سبک‌ها
با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری دستخوش تغییرات صوری و محتوایی بسیاری شدند. در این دوره، جریان‌های جدیدی در مداحی و آئین‌های عزاداری به وجود آمد که به دنبال اصلاحات و تجدید نظر در سنت‌های عزاداری بودند. یکی از اهداف اولیه این تغییرات، خرافه‌زدایی و پیراستن عزاداری از نگرش‌های خاص به واقعه عاشورا بود که مرتضی مطهری و علی شریعتی آغازگر آن بودند.[نیازمند منبع]
اصلاحات در هیئت‌های مذهبی
با آغاز انقلاب اسلامی، اصلاحات عمده‌ای در هیئت‌های مذهبی و مراسمات عزاداری به وقوع پیوست. مرتضی مطهری و علی شریعتی از پیشگامان این اصلاحات بودند که به دنبال تطهیر عزاداری از خرافات و تأکید بر جنبه‌های اصیل و عقلانی واقعه عاشورا بودند. این تلاش‌ها به دنبال ایجاد تغییراتی در سنت‌های عزاداری و حذف بدعت‌های خرافی همچون قمه‌زنی و قفل‌زنی بود.
ظهور سبک‌های جدید عزاداری
از اواخر دهه ۷۰ شمسی، سبک‌های جدید عزاداری به‌ویژه در میان جوانان رواج یافت که به شدت از سبک‌های سنتی متفاوت بود. این سبک‌های جدید، با اشعار و مرثیه‌های شورانگیز و هیجانی شناخته می‌شدند و به شکل‌های مختلفی از جمله نقالی‌های جدید و اجرای مراسم‌های پرشور در هیئت‌ها تبلور یافتند. در این دوره، نریمان پناهی و حاج قربان (علی قربانی) به عنوان پیشگامان این تغییرات شناخته شدند و سید جواد ذاکر این مسیر را با شدت و سرعت بیشتری ادامه داد.
