سوگواری محرم بخش سوم
آیین‌های عزاداری
سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش در طول تاریخ شیعه به شکل‌های مختلف و متنوعی برگزار شده است. این آیین‌ها با ویژگی‌های خاص خود در مناطق مختلف شیعه‌نشین توسعه یافته و به مرور زمان تحولات متعددی را تجربه کرده‌اند. در اینجا به معرفی برخی از مهم‌ترین این آیین‌ها پرداخته شده است:
۱. مرثیه‌سرایی
مرثیه‌سرایی به معنای سرودن و خواندن شعر درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش است. این آیین از قدیم‌الایام در بین شیعیان رواج داشته و در دوره‌های مختلف به شکل‌های گوناگون برگزار شده است. مرثیه‌خوانی به ویژه در محرم و صفر به عنوان یکی از اصلی‌ترین روش‌های ابراز سوگ و تسلیت برای مصیبت‌های اهل بیت علیهم‌السلام محسوب می‌شود.
۲. سیاه‌پوشی
سیاه‌پوشی به معنای پوشیدن لباس سیاه به عنوان نماد عزاداری برای امام حسین(ع) و بزرگان دین است. این سنت از زمان پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در میان شیعیان متداول بوده و تا امروز در بسیاری از جوامع شیعه به عنوان یکی از اصلی‌ترین نمادهای عزاداری به کار می‌رود.
۳. سینه‌زنی
سینه‌زنی یکی از متداول‌ترین گونه‌های عزاداری مذهبی شیعیان است که در ایام محرم در کشورهای مختلف برگزار می‌شود. این آیین در مساجد، حسینیه‌ها و مراسم‌های خانگی به‌صورت گروهی و هماهنگ اجرا می‌شود و به عنوان یک روش مهم برای ابراز سوگ و همدردی با مصیبت‌های اهل بیت شناخته می‌شود.
۴. روضه‌خوانی
روضه‌خوانی به معنای بیان وقایع عاشورا همراه با غم و اندوه و ذکر مصیبت‌های سیدالشهدا(ع) است. در این آیین، که معمولاً با مرثیه‌خوانی و اشک‌ریزی همراه است، به نقل وقایع کربلا و مصیبت‌های اهل بیت پرداخته می‌شود و هدف آن رساندن پیام عاشورا به مخاطبان است.
۵. تعزیه‌خوانی
تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی نمایشی است که به بازسازی وقایع کربلا با استفاده از لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی پرداخته می‌شود. این آیین در کشورهای اسلامی و شیعی نظیر ایران، افغانستان، هند و پاکستان به شیوه‌های مختلفی اجرا می‌شود و به عنوان یکی از هنرهای نمایشی مذهبی شناخته می‌شود.
۶. زنجیرزنی
زنجیرزنی یکی از آیین‌های رایج عزاداری شیعیان است که بیشتر در دهه اول محرم و دهه آخر صفر در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند برگزار می‌شود. در این آیین، عزاداران به‌صورت گروهی و هماهنگ زنجیر را بالا می‌برند و بر کتف و پشت و گاه بر سر خود می‌زنند.
۷. عَلَم‌گردانی
علم‌گردانی یا علم‌کشی آیینی است که در آن، علم‌های عزاداری در دسته‌های عزاداری محرم حمل می‌شود. این آیین در ایران و همچنین در شب‌های خاصی از محرم در افغانستان با برپایی علم‌های مخصوص به یاد حضرت عباس(ع) به اجرا درمی‌آید.
۸. دسته عزاداری
دسته عزاداری به گروهی از عزاداران گفته می‌شود که با آیین‌ها و تشریفات خاص در معابر عمومی حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. این آیین معمولاً با حمل نمادهایی مانند علم، بیرق، نخل و… همراه است و به عنوان یکی از جلوه‌های عمومی عزاداری در محرم شناخته می‌شود.
۹. شام غریبان
شام غریبان مراسمی است که در شب یازدهم محرم برگزار می‌شود و به سوگواری برای رنج‌ها و مصائب فرزندان و خاندان امام حسین(ع) اختصاص دارد. روشن کردن شمع و جمع شدن کودکان و زنان از رسوم ویژه این مراسم است.
۱۰. نخل‌گردانی
نخل‌گردانی از آیین‌های عزاداری در روز عاشورا است که در آن، مردان جوان و نیرومند نخل سیاه‌پوش آذین‌بسته را با آدابی خاص در مسیر مشخصی می‌گردانند. این آیین به عنوان نمادی از عزاداری و یادآوری مصیبت‌های عاشورا برگزار می‌شود.
۱۱. تابوت‌گردانی
تابوت‌گردانی یکی از آیین‌های عزاداری عاشورا است که در آن، عزاداران تابوت‌واره‌ای را بر دوش گرفته و در معابر عمومی می‌گردانند. این آیین به عنوان تشییع نمادین امام حسین(ع) و برخی از امامان شیعه در کشورهای مختلفی مانند ایران، عراق، هند و اندونزی برگزار می‌شود.
۱۲. پیاده‌روی اربعین
پیاده‌روی اربعین به معنای راهپیمایی شیعیان از نقاط مختلف به سمت کربلا در روز اربعین حسینی است. در سال‌های اخیر، میلیون‌ها نفر از کشورهای مختلف به این مراسم می‌پیوندند و این پیاده‌روی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تجمعات مذهبی جهان شناخته می‌شود.
اهل سنت و عزای امام حسین(ع)
سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش، از موضوعات مهم و مورد توجه در تاریخ اسلامی است. در حالی که سوگواری برای اهل بیت پیامبر(ص) بیشتر به عنوان یک سنت دینی در میان شیعیان شناخته شده، اهل سنت نیز در تاریخ خود نشانه‌هایی از سوگواری و مرثیه‌سرایی برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا داشته‌اند. در این بخش به بررسی برخی از این نشانه‌ها و نظرات علمای اهل سنت درباره عزای امام حسین(ع) پرداخته می‌شود.
سوگواری اهل سنت برای امام حسین(ع)
گزارش‌های متعددی از سوگواری اهل سنت، به ویژه علمای آنان، در ایام محرم و عزاداری برای امام حسین(ع) وجود دارد که نشان‌دهنده احترام و ارادت آنان به حضرت سید الشهداء است.
-
حسن بصری
حسن بصری، از علمای بزرگ اهل سنت، پس از شنیدن خبر شهادت امام حسین(ع)، به شدت گریست و گفت: «امت ذلیل، امتی است که پسر دختر پیامبرش را می‌کشد.» این واکنش نشان‌دهنده عمق تأثیر شهادت امام حسین(ع) بر شخصیت‌های بزرگ اهل سنت و تأمل آنان در مورد مظلومیت ایشان است.
-
امام شافعی
امام شافعی، یکی از بزرگ‌ترین فقیهان اهل سنت، برای حضرت امام حسین(ع) مرثیه‌های متعددی سروده است. او در اشعار خود به عظمت مقام امام حسین(ع) و مظلومیت او پرداخته و از این طریق به بیان احساسات و ارادت خود به حضرت سید الشهداء پرداخته است.
-
خالد بن معدان
خالد بن معدان، یکی از تابعین مشهور، در رثای شهدای کربلا اشعاری سروده است. اشعار او در وصف شهدای کربلا و شهادت امام حسین(ع) نشان‌دهنده عمق محبت اهل سنت به اهل بیت پیامبر(ص) است.
-
یحیی بن سلامه حفصکی
یحیی بن سلامه حفصکی، از علمای اهل سنت، نیز قصیده‌ای در رثای امام حسین(ع) سروده است. این اقدام او به عنوان نمونه‌ای از محبت و سوگواری اهل سنت برای امام حسین(ع) محسوب می‌شود.
عملکرد و نظرات علمای اهل سنت درباره عزای امام حسین(ع)
بسیاری از علمای اهل سنت به نحوی به سوگواری برای امام حسین(ع) پرداخته‌اند و رفتارهای آنان در این زمینه نشان‌دهنده احترام و محبت آنان به حضرت سید الشهداء است.
-
امام نجم الدین بلمعانی حنفی
امام نجم الدین بلمعانی حنفی، از علمای برجسته اهل سنت، در ایام محرم دستار از سر برمی‌داشت و خاک بر سر می‌فشاند و نوحه می‌خواند. این رفتار او به وضوح نشان‌دهنده احترام و ارادت وی به امام حسین(ع) و سوگواری برای او است.
-
خواجه علی غزنوی
خواجه علی غزنوی، از علمای اهل سنت، به طور آشکار معاویه و سفیانیان را لعن می‌کرد و به عزاداری برای امام حسین(ع) می‌پرداخت. این اقدام او نمونه‌ای از مخالفت با دشمنان اهل بیت و تجلیل از مقام امام حسین(ع) در میان اهل سنت است.
-
عبدالجلیل قزوینی رازی
عبدالجلیل قزوینی رازی، فقیه و متکلم شیعه قرن ششم قمری، نقل کرده است که برپایی عزاداری برای امام حسین(ع) در میان بزرگان و اصحاب ابوحنیفه و امام شافعی رسم معمول بوده است. این نقل تاریخی نشان‌دهنده آن است که عزاداری برای امام حسین(ع) به عنوان یک سنت پذیرفته شده در میان برخی از اهل سنت نیز وجود داشته است.
تک‌نگاری
درباره سوگواری محرم و آیین‌های عزاداری برای امام حسین(ع)، آثار متعددی به نگارش درآمده است که هر یک به جنبه‌های مختلف این موضوع پرداخته‌اند. در اینجا به معرفی برخی از این کتاب‌ها و آثار مهم پرداخته می‌شود.
۱. محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران
نویسندگان: گروهی از نویسندگان
ناشر: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
شرح: این کتاب به بررسی گسترده‌ای از پیشینه و فرهنگ عزاداری در ایام محرم و صفر می‌پردازد. در شش فصل این کتاب، موضوعاتی چون تاریخچه عزاداری امام حسین(ع)، آیین‌ها و آواهای مرتبط با پیشواز ماه محرم، مراسم‌های سوگواری در ایام محرم و صفر، و تحلیل نمادپردازی و نمایش‌های آیینی در فرهنگ عاشورا بررسی شده است.[۱۰۱]
۲. فرهنگ سوگ شیعی
نویسنده و سرویراستار: جمعی از نویسندگان و محسن‌حسام مظاهری
ناشر: نشر خیمه
شرح: این دانشنامه به عنوان یک مرجع جامع در حوزه سوگواری شیعی شناخته می‌شود. تمرکز اصلی این کتاب بر معرفی آیین‌ها و رسوم عزاداری شیعیان در کشورهای مختلف با تأکید بر ایران است. این اثر به عنوان یک منبع معتبر برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ عاشورا و مناسک سوگواری امام حسین(ع) به شمار می‌آید.[۱۰۲]
۳. مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم
نویسنده: جبار رحمانی
شرح: این کتاب به تحلیل جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم می‌پردازد و به بررسی ابعاد فرهنگی، اجتماعی و تاریخی آیین‌های محرم و تأثیرات آن بر جامعه شیعیان پرداخته است.
۴. فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری سیدالشهدا
نویسنده: محمد محمدی ری‌شهری
شرح: این اثر به عنوان یک فرهنگ‌نامه جامع در زمینه مرثیه‌سرایی و عزاداری برای امام حسین(ع) شناخته می‌شود. در این کتاب، به تحلیل اشعار، مرثیه‌ها، و مراسم‌های عزاداری پرداخته شده و به بررسی تاریخچه و تحولات این مناسک در تاریخ شیعه پرداخته شده است.
۵. عزاداری امام حسین(ع) در جهان
نویسنده: صفیه رضایی
شرح: این کتاب به بررسی وضعیت و شکل‌های مختلف عزاداری امام حسین(ع) در کشورهای مختلف پرداخته و به مقایسه آیین‌های عزاداری در نقاط مختلف جهان اسلام پرداخته است.
۶. تاریخ و جلوه‌های عزاداری امام حسین(ع) در ایران؛ با تکیه بر دوره صفویه
نویسنده: اصغر حیدری
شرح: این کتاب به تاریخچه و جلوه‌های مختلف عزاداری برای امام حسین(ع) در ایران، با تمرکز ویژه بر دوره صفویه، می‌پردازد. این اثر به بررسی تحولات تاریخی و فرهنگی عزاداری در ایران در دوره‌های مختلف تاریخی پرداخته است.
جمع‌بندی
این آثار به گونه‌های مختلف به بررسی و تحلیل ابعاد گوناگون سوگواری برای امام حسین(ع) پرداخته و هر یک به نوبه خود به غنای دانش ما در زمینه عزاداری محرم و آیین‌های شیعی افزوده‌اند. از بررسی‌های تاریخی و جامعه‌شناختی گرفته تا تحلیل‌های فرهنگ‌نامه‌ای و مرثیه‌سرایی، این کتاب‌ها منابع ارزشمندی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ عاشورا به شمار می‌روند.
