شهید
شهید یا جاویدنام به کسی گفته می‌شود که برای حمایت از باورهایش یا نپذیرفتن ظلم و زهد، تحت آزار و شکنجه قرار می‌گیرد یا جان خود را از دست می‌دهد. مفهوم شهادت در ادیان مختلفی از جمله اسلام، مسیحیت، بهائیت، هندوئیسم، آیین سیک و یهودیت وجود دارد، اگرچه دین شیطان‌گرایی به مفهوم شهادت اعتقادی ندارد. با وجود ریشه‌های مذهبی، مفهوم شهادت به یک مفهوم سیاسی نیز تبدیل شده است؛ به‌طور مثال، افرادی مانند مارتین لوتر کینگ و مالکوم ایکس نیز به عنوان شهید شناخته می‌شوند.
تعریف شهید در اسلام
شهید لفظی عربی و صیغه مبالغه از ریشهٔ «شَهَدَ» و نام مصدر «شهادَه» به معنای شاهد و حاضر بودن و گواهی دادن است. صیغهٔ مبالغه بر این دلالت دارد که عملِ گواه بودن از آن فرد زیاد صادر می‌شود.
حدیثی از پیامبر اسلام، محمد (ص)، بیان می‌دارد:
«الشُّهَداءُ خَمسَةٌ: المَطعُونُ، و المَبطونُ، و الغَرِقُ، و صاحِبُ الهَدْمِ، و الشَّهیدُ فی سَبیلِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ.»
شهیدان پنج دسته‌اند: طاعون‌زده، بیمار مبتلا به اسهال، غرق‌شده، قربانی آوار و شهید در راه خدا. (صحیح مسلم)
در دستهٔ پنجم، نخستین زن شهید در اسلام، سمیه شمرده می‌شود. سپس حمزه و حسین بن علی به سَیَّد الشُهداء لقب گرفته‌اند.
قرآن در آیات ۱۶۹ تا ۱۷۱ سوره آل‌عمران به مقام شهیدان می‌پردازد:
«البته مپندار که شهیدان راه خدا مرده‌اند بلکه زنده به حیات ابدی شده و در نزد خدا متنعم خواهند بود. (۱۶۹) آنان به فضل و رحمتی که از خداوند نصیبشان گردیده شادمان‌اند و به آن مؤمنان که هنوز به آنها نپیوسته‌اند و بعداً در پی آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده دهند که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند. (۱۷۰) و آنها را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند. (۱۷۱)»
تعریف شهادت در اسلام
شهادت در متون اسلامی به معنای کشته شدن در راه الله است. در اسلام، شهید به کسی گفته می‌شود که جان خود را در راه خدا فدا کند. طبق احکام اسلام، کسی که به شهادت رسیده، نیاز به غسل و کفن ندارد.
مفهوم شهادت در دوران معاصر
شهادت منحصر به دوران معاصر نیست و تاریخی به درازای تاریخ ایران دارد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، با تبلیغات گسترده حکومت، شهادت تنها به کشته‌شدگان جنگ و ندرتاً انقلابیون خاص اطلاق شد. این عملکرد در دوران شاه نیز وجود داشت، که به جان‌باختگان مدافع نظام اهمیت بیشتری داده می‌شد. پارک رضوان در خیابان کمیل تهران هنوز در میان مردم به نام پارک بابائیان (نامی به جا مانده از دوران شاه) شناخته می‌شود.
شهید و فرهنگ شهادت یکی از مفاهیمی بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷ با مفهومی نو مجدداً در فضای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و هنری ایران شکل گرفت. با آغاز جنگ ایران و عراق، این مفهوم برای توصیف کشته‌شدگان ایرانی در جنگ به کار رفت. اواسط دهه ۱۳۶۰، به دلیل نیاز حکومت به ایجاد پایگاه اجتماعی، مفهوم شهادت از یک مفهوم اجتماعی به یک مفهوم سیاسی تبدیل شد.
از تبعات سیاسی شدن مفهوم شهادت، تقسیم شهدا به شهید خودی و غیرخودی بود. از جمله این تقسیم‌بندی‌ها می‌توان به شهدا در شهرهای مرزی که با حکومت مرکزی در حال مخاصمه بودند اشاره کرد که طبق این تعریف ذیل مفهوم شهید دسته‌بندی نمی‌شوند؛ برای مثال، تمام آسیب‌دیدگان بمباران سردشت تحت پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار نگرفتند.
همچنین آتش‌نشانانی که در حادثه ساختمان پلاسکو کشته شدند، هیچ‌گاه شهید خطاب نشدند، خانواده‌های ایشان خانواده شهدا نامیده نشدند و از مزایای خانواده‌های شهید بهره‌مند نشدند.
شهادت در قانون جمهوری اسلامی ایران
در ایران، واژه “شهید” بعد از انقلاب ۱۳۵۷ نمود بیشتری پیدا کرد و به کسانی که در طول انقلاب کشته شدند تا کشته‌شدگان عملیات درگیری با اشرار و قاچاقچیان در شرق کشور، عنوان شهید داده می‌شود. تعداد این افراد بیش از ۲۲۰ هزار نفر می‌باشد.
مطابق قانون بنیاد شهید در ایران، تمام افرادی که در جنگ به دست دشمنان جمهوری اسلامی، چه به صورت مستقیم و چه غیر مستقیم (مانند مین)، حتی اگر قصد درگیری نداشته باشند، کشته شوند یا فوت کنند، شهید محسوب می‌شوند. همچنین، کارکنان عضو نیروهای مسلح و وزارت اطلاعات در یک رده قرار دارند و اگر در حین خدمت یا در حال مأموریت یا آموزش به هر نحوی کشته شوند، شهید هستند. افراد این دو گروه، اگر در هنگام اسارت همچنان به آرمان‌های انقلاب اسلامی پایبند باشند و کشته شوند، نیز شهید محسوب می‌شوند. طبق این قوانین، محافظان شخصیت‌ها و اماکن و اعضای گارد امنیت پرواز که در حال مأموریت توسط ضدانقلاب کشته می‌شوند، نیز شهید محسوب می‌شوند.
موارد خاص در تعریف شهید
- کارکنان نیروی مقاومت بسیج و نیروی انتظامی: براساس قانون حمایت قضایی از بسیج، هنگام برخورد با جرایم مشهود در حین انجام وظیفه کشته می‌شوند.
- افراد در حال انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر: به تشخیص دادگاه صلاحیت‌دار، اگر توسط مرتکبان جرایم مشهود کشته شوند.
- افراد در حال خنثی‌سازی مواد منفجره و شیمیایی: کسانی که به سبب مأموریت در حال خنثی‌سازی مواد منفجره، شیمیایی و سایر سلاح‌های جنگی و پاکسازی میدان مین کشته می‌شوند.
- مجروحان و جانبازان: براساس نظریه کمیسیون پزشکی ذی‌ربط، فوت آنها به سبب جراحات و صدمات ناشی از مجروحیت تشخیص داده شود.
- افراد تحت فرمان خاص رهبری: کلیه افرادی که مقام رهبری آنها را در فرمان خاص، مصداق شهید تلقی نماید.
مصادیق عملی در حکم شهید
- رزمندگان در مناطق عملیاتی: کسانی که در زمان جنگ، داخل مناطق عملیاتی بر اثر سوانح طبیعی یا غیرطبیعی بدون سهل‌انگاری و تقصیر یا عدول از مقررات فوت می‌کنند.
- کارکنان نیروهای مسلح و وزارت دفاع: کسانی که در حال مأموریت آزمایش یا تولید سلاح، مهمات و وسایل جنگی کشته می‌شوند.
- مهاجران جنگی: کسانی که در مناطق جنگی به علت برخورد با مواد منفجره از قبیل نارنجک، مین، گلوله توپ و نظایر آن کشته می‌شوند.
- افراد در دفاع از نظام جمهوری اسلامی ایران: کسانی که در دفاع از نظام جمهوری اسلامی ایران یا اموال عمومی یا منابع طبیعی در مقابله با دشمنان نظام، اشرار یا متجاوزان کشته می‌شوند.
- پاسداران و حافظان مراکز: کسانی که به سبب مأموریت‌های محوله در پاسداری و حفاظت از مراکزی که نیروهای مسلح بر اساس مقررات یا مصوبات خاص شورای عالی امنیت ملی، شورای امنیت کشور یا شورای تأمین استان موظف به حراست از آن مراکز هستند، مورد هجوم دشمن یا اشرار واقع و در اثر مقاومت و درگیری با آنها کشته می‌شوند.
