روزقلم
روز چهاردهم تیرماه به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای فرهنگ عمومی، به عنوان «روزقلم» در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید.
پیشینه روزقلم
توجه به قلم در سرزمین ما پیشینه‌ای دیرینه دارد. سده‌ها پیش در ایران باستان، جشن تیرگان (سیزدهم تیرماه) یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان بوده است. که آیین‌های خاصی داشته و یکی از آن‌ها پاسداشت قلم بوده است. یکی از دلایل این جشن، به رسمیت شناختن نویسندگان و کاتبان از سوی هوشنگ، پادشاه پیشدادی ایران در این روز و گرامیداشت آنان توسط مردم بوده است که به یاد ارجمندی قلم بر جای مانده است. دلیل دیگر برای این جشن این است که به نوشته‌ی ابوریحان بیرونی، سیزدهم تیرماه، روز ستاره‌ی تیر یا عطارد است و چون عطارد، کاتب ستارگان است، می‌توان سیزدهم تیرماه را به عنوان روز نویسنده نامید.
پس از انقلاب نیز، نویسندگان و شاعران سرشناسی همچون محمدعلی سپانلو سیزدهم تیرماه را به عنوان «روز قلم» و «روز نویسنده» پیشنهاد کردند. در نهایت، چهاردهم تیرماه از سوی انجمن قلم به عنوان «روز قلم» نام‌گذاری شد. با این حال، این مناسبت هنوز به‌طور گسترده‌ای در میان مردم و حتی اصحاب قلم و اندیشه شناخته‌شده نیست.
تاریخ نوشتن
تاریخ نوشتن به حدود بیست هزار سال پیش بازمی‌گردد و اگر به نظام‌های نوشتاری مدوّن محدود شود، این تاریخ به حدود شش هزار سال پیش می‌رسد. این ارقام و آمارها تنها تخمینی است که توسط کاوشگران علمی ارائه شده و نشان‌دهنده این است که بدون شک، پیشرفت جوامع گوناگون بدون کمک خط و زبان امکان‌پذیر نبوده است.
موادی که در طول تاریخ برای نوشتن به کار می‌رفته‌اند شامل سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ هستند. نوشتن در طول تاریخ به دو صورت اصلی انجام می‌شده است:
۱. کنده‌کاری: در این روش خطوط با استفاده از ابزارهای تیز مانند سوزن و چاقو بر روی مواد نوشتاری کنده‌کاری می‌شد.
- نوشتن با جوهر: در این روش خطوط با استفاده از قلم‌پر، قلم‌نی، قلم‌مو و جوهر بر روی سطح مواد نوشتاری ترسیم می‌شد.
همچنین، نسخه‌برداری از نوشته‌های سنگی یا فلزی به‌طور منطقی در نهایت به اختراع چاپ منجر شد و تحولی عظیم در فرآیند انتشار و انتقال دانش به وجود آورد.
قلم‌چیست؟
قلم، زبان عقل و معرفت، و نیروی احساسات انسانی است که اندیشه‌ها و شخصیت صاحبش را به تصویر می‌کشد. قلم، زبان دوم انسان‌هاست؛ ابزاری که در عین سادگی، گنجینه‌ای از قدرت و معنا را در خود نهفته دارد. قلم‌تنها وسیله‌ای برای نوشتن نیست، بلکه حامل هویت و گستره‌ای از درک و شناختمان است که فراتر از کلمات و عبارات می‌رود.
هرگونه پیشرفت، موفقیت و آرامش در زندگی، و هر نوع درک و معرفتی که به آن دست می‌یابیم، ریشه در قلم دارد. تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تجارب تلخ و شیرین بشری، و دستاوردهای علمی همگی از طریق قلم به یادگار مانده‌اند. قلم، توانایی این را دارد که در دستان هر فردی به ابزار خلق تبدیل شود و به تعبیر ذهن و خیال او، بُعدی نو ببخشد.
قلم‌قدرت تخریب و ساخت، آشکارسازی واقعیت‌ها و پنهان کردن اسرار را در خود دارد. در حقیقت، قلم معجزه‌ای جاودان است که به وسیله آن می‌توان به عمق افکار و احساسات نفوذ کرد و نشانه‌ای از قدرت خلاقیت انسانی را به نمایش گذاشت.
قلم‌مدرن
در آغاز قرن بیستم، هیچ تردیدی وجود نداشت که قلم و کاغذ مهم‌ترین و مؤثرترین ابزار برای ذخیره‌سازی و انتقال اطلاعات هستند. در آن زمان، جوامع بشری به‌طور کامل به دنیای کاغذ و قلم وابسته بودند. و این ابزارها به عنوان پایه‌های ثبت دانش و فرهنگ بشری شناخته می‌شدند.
با این حال، گذر زمان و ظهور فناوری‌های جدید، این وضعیت را دستخوش تغییرات عمده‌ای کرد. با ورود رایانه، رشد سریع فناوری اطلاعات، تلویزیون و ابزارهای نوینی چون میکروفیلم و میکروفیش، سلطنت بی‌رقیب کاغذ و قلم سنتی به چالش کشیده شد. و بنیادهای این باور به لرزه درآمد.
در طول تاریخ، قلم‌ها از جنبه‌های ظاهری و کارکردی دچار تغییرات بسیاری شده‌اند و این روند همچنان با پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیکی ادامه دارد. امروزه، هرچند که هنوز به «کتابخانه‌های الکترونیکی» و «اداره‌های بدون کاغذ و قلم» نرسیده‌ایم و شاید هرگز به این مرحله نرسیم، اما جایگاه و نقش ابزارهای نوشتاری به‌طور بنیادین دگرگون شده است.
این دگرگونی‌ها به معنای زوال ارزش قلم و کاغذ نیست، بلکه به‌عکس، بر اهمیت و مسئولیت قلم در عصر جدید افزوده است. با ظهور رسانه‌های دیجیتال و امکانات انتقال آنی اطلاعات، قلم همچنان به‌عنوان نماد اندیشه و خلاقیت انسانی باقی مانده و مسئولیت‌های تازه‌ای را بر دوش دارد.
قلم‌مدرن، به‌جای اینکه جایگاه سنتی خود را از دست بدهد، با قدرتی تازه و مسئولیت‌هایی جدید به دنیای معاصر ورود کرده است. این تحولات نشان‌دهنده استمرار و تکامل نقش‌قلم در ثبت و انتقال دانش است، در حالی که ابزارهای نوین همچنان به‌دنبال راه‌هایی برای تکمیل و گسترش این نقش هستند.
• جایگاه قلم‌در اسلام
سوگند خداوند در قرآن به نام‌قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست این ابزار است:
«ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم‌و آنچه نویسند.» (سوره قلم، آیه 1)
در این آیه، زمانی که خداوند، خالق هستی، به آفریده‌ای از آفریده‌های خود سوگند می‌خورد، نشان‌دهنده ارج و منزلت ویژه‌ای است که قلم در نظام هستی و در نظر خداوند دارد. این سوگند، خود گواهی است بر اهمیت و مقدس بودن قلم و کارکرد آن در آفرینش و دانش.
در نخستین ارتباط وحیانی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله با مبدأ هستی در غار حرا، قلم به‌عنوان ابزار تعلیم و آموختن به میان می‌آید. خداوند در قرآن خود را این‌گونه معرفی می‌کند:
«الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن‌که با قلم آموخت.» (سوره علق، آیه 4)
این معرفی، نشان‌دهنده جایگاه ویژه قلم در تعلیم و تعلم و در روند ایجاد علم و دانش است.
با نگاهی به زندگی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه معصومین علیهم‌السلام، می‌توان توجه و اهتمام آنان به نوشتن و علم‌آموزی را به‌خوبی دریافت. در صدر اسلام، این قدرشناسی به حدی بود که حتی موجب آزادی اسیران دشمن می‌شد.
در یکی از نمونه‌های برجسته، پس از پایان جنگ‌های مختلف، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دستور می‌داد که اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل، در جامعه‌ای که از تمدن و دانش دور بود، زیباترین و مؤثرترین پیام را برای ارج نهادن به قلم و علم به همراه داشت.
پیام‌های جایگاه قلم در اسلام
- قلم‌به عنوان نماد دانش و تعلیم: در قرآن و سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، قلم به‌عنوان ابزار اصلی آموختن و گسترش علم معرفی شده است.
- قداست و اهمیت قلم: سوگند به قلم در قرآن و معرفی قلم به‌عنوان ابزار تعلیم از سوی خداوند، به‌وضوح نشان‌دهنده قداست و اهمیت این ابزار در اسلام است.
- قلم به‌عنوان وسیله‌ای برای آزادی و رهایی: در سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، آزادی اسیران از طریق آموزش خواندن و نوشتن، نشان‌دهنده این است که قلم‌و علم، ابزارهایی برای تغییر و بهبود وضعیت بشر هستند.
- قلم و ارتقاء جامعه: تلاش پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای آموزش خواندن و نوشتن به اسیران، نمونه‌ای از دیدگاه اسلام به نقش قلم در ارتقاء فرهنگی و اجتماعی جامعه است.
امتیازهای قلم
قلم به‌عنوان ابزاری منحصر به‌فرد برای ثبت و انتقال دانش، دارای سه امتیاز اساسی است که در «بیان» به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را مشاهده کرد:
1. باقی بودن
سخن و گفتار، به سرعت از بین می‌روند و فراموش می‌شوند، اما نوشته‌ها به‌عنوان میراثی ماندگار باقی می‌مانند. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در این‌باره می‌فرمایند:
«دانش را با نوشتن در بند کنید»
این سخن به‌خوبی بیانگر این است که با نوشتن، علم و دانش را از زوال نجات داده و آن را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کنیم. در حالی که گفتار و سخن به سرعت از یاد می‌رود، نوشته‌ها می‌توانند به‌عنوان مستندات تاریخی و منابع علمی برای آینده باقی بمانند.
2. دقیق بودن
بیان شفاهی و گفتار، معمولاً دقت لازم را ندارد و ممکن است دچار نقص و اشتباه شود. در حالی که نوشتن به‌عنوان یک روش ثبت دقیق اطلاعات، امکان انتقال صحیح و بدون تغییر دانش را فراهم می‌آورد. اگر کتاب‌هایی که هزار سال پیش نوشته شده‌اند، به صورت شفاهی منتقل می‌شدند، امروز نمی‌توانستیم به‌طور دقیق به محتوای آن‌ها دسترسی پیدا کنیم و ممکن بود با نسخه‌های مختلف و نادرست از آن کتاب‌ها مواجه شویم.
3. عمیق بودن
مطالب نوشته‌شده به‌طور معمول، نتیجه تفکر و تأمل عمیق‌اند، در حالی که گفتار و سخن به‌طور معمول به صورت سطحی و بدون تأمل عمیق بیان می‌شود. علامه طبرسی رحمة‌الله‌علیه در این مورد می‌فرمایند:
«بیان دو گونه است: بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه می‌شود و از بین می‌رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است.»
این بیان نشان‌دهنده این است که نوشتن به‌عنوان وسیله‌ای برای ارائه مطالب عمیق و مستند، فراتر از گفتار عمل می‌کند و قابلیت‌های بیشتری برای ثبت و انتقال دانش در طول زمان دارد.
