محرم
مُحَرَّمُ الحَرام نخستین ماه سال‌شمار هجری قمری است. دلیل نام‌گذاری این ماه به «محرّم» به خاطر حرمت جنگ و ممنوعیت درگیری‌ها در آن است. در دوران جاهلیت، عرب‌ها به حرمت این ماه احترام می‌گذاشتند و جنگ نمی‌کردند، و این سنت به دوران اسلامی نیز منتقل شد.
درسال 61 هجری قمری، واقعه کربلا در این ماه به وقوع پیوست. در روز عاشورا، امام حسین(ع)، نوه پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، و یارانش در میدان کربلا به شهادت رسیدند. این واقعه به‌عنوان یک نقطه عطف مهم در تاریخ اسلام شناخته می‌شود و آموزه‌های آن تأثیرات عمیقی بر تاریخ و فرهنگ اسلامی داشته است.
شیعیان هر ساله در دهه اول ماه محرم به سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش می‌پردازند. این دهه، فرصتی است برای یادآوری فداکاری‌های امام حسین(ع) و بررسی اهداف قیام عاشورا. مراسم‌های سوگواری شامل برگزاری مجالس عزا، اقامه نماز و دعا، پخش غذاهای نذری و برپایی محافل فرهنگی هستند.
در برخی از مناطق، مراسم عزاداری تا اربعین (بیستم ماه صفر) ادامه دارد که به‌عنوان پایان مراسم سوگواری و زمان پیاده‌روی زائران به سوی کربلا شناخته می‌شود. این پیاده‌روی به یاد قیام عاشورا و فداکاری‌های اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برگزار می‌شود و فرصتی برای تجدید بیعت با آموزه‌های امام حسین(ع) و گرامیداشت یاد شهیدان کربلا است.
آیین‌های سوگواری در ماه محرم
- برگزاری مجالس عزا: عزاداران در این مجالس به ذکر مصیبت‌های اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و امام حسین(ع) پرداخته و یاد شهدای کربلا را گرامی می‌دارند.
- اقامه نماز و دعا: در این ایام، نمازها و دعاهایی ویژه به یاد امام حسین(ع) و یارانش برگزار می‌شود.
- آشامیدن غذاهای نذری: در برخی مناطق، غذای نذری مانند پلو، حلیم، و آش در ایام محرم تهیه و بین عزاداران توزیع می‌شود.
- برپایی محافل فرهنگی: در این محافل، به مرور تاریخ عاشورا و تحلیل آموزه‌های قیام امام حسین(ع) پرداخته می‌شود.
در مجموع، ماه محرم و مراسم‌های آن، به‌عنوان فرصتی برای بازاندیشی در اصول دینی و تجدید بیعت با آموزه‌های اسلامی شناخته می‌شود. این مراسم‌ها به‌عنوان ابزارهایی برای زنده نگه‌داشتن یاد عاشورا و ترویج آموزه‌های آن در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان به شمار می‌روند.
نام‌گذاری و جایگاه ماه محرم
مُحَرَّمُ الحَرام یا مُحَرَّم نخستین ماه سال در تقویم هجری قمری است. این ماه به نام «محرم» نامیده شده است، به این معنا که جنگ و خونریزی در آن حرام است.
ماه محرم یکی از ماه‌های حرام در دین اسلام است که در آن جنگ و درگیری‌ها به‌طور مطلق ممنوع می‌باشد. در دوران جاهلیت نیز این ماه‌ها از نظر فرهنگی و دینی حرمت خاصی داشتند و عرب‌ها در این ایام از جنگ و نزاع خودداری می‌کردند.
در دین اسلام، حرمت این ماه‌ها به رسمیت شناخته شده و قرآن کریم به‌صراحت به احترام این ایام اشاره کرده است:
«إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَ يُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِّيُواطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكٰفِرِينَ» (سوره توبه، آیه 37)
واقعه عاشورا در دهم محرم سال 61 هجری قمری، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام است که به‌عنوان یادآور فداکاری‌ها و مقاومت‌های امام حسین(ع) و یارانش در برابر ظلم و فساد شناخته می‌شود.
ماه محرم، به‌عنوان زمانی برای بازاندیشی در اصول دینی و تجدید بیعت با آموزه‌های اسلامی، فرصتی است برای یادآوری اهمیت قیام عاشورا و ترویج ارزش‌های آن در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان.
ماه عزاداری شیعیان
شیعیان، در ماه محرم به‌ویژه در دهه اول آن، برای امام حسین(ع) و یارانش که در ۱۰ محرم سال ۶۱ هجری قمری به شهادت رسیدند، عزاداری می‌کنند. بر اساس احادیث، امامان شیعه در این ماه خود نیز عزادار بودند و شیعیان را به روزه‌داری و برگزاری مراسم عزاداری سفارش می‌کردند.
شیعیان در این ماه لباس سیاه به تن می‌کنند و اماکن مذهبی خود را سیاه‌پوش می‌کنند. همچنین گرچه برگزاری جشن و عروسی در این ماه از نظر شرعی حرام نیست، اما به‌طور سنتی از برگزاری آنها خودداری می‌شود.
میرزا جواد ملکی تبریزی در کتاب «المراقبات» می‌نویسد:
«برای دوستداران خاندان پیامبر(ص) شایسته است که در دهه اول محرم در قلب و ظاهرشان آثار حزن و اندوه هویدا باشد و بعضی از لذت‌های حلال را به ویژه در نهم، دهم و یازدهم این ماه ترک کنند، به مانند کسی که داغدار عزیزانش است؛ و در دهه اول محرم هر روز امامشان را با زیارت عاشورا یاد کنند.»
احکام شرعی ماه محرم
حرمت جنگ
ماه محرم از ماه‌های حرام است و بر اساس فتوای فقیهان، جنگ و خونریزی در این ماه حرام است. با این حال، اگر در این ماه به مسلمانان حمله شود، بر آنان دفاع واجب است و باید از خود و جامعه اسلامی دفاع کنند. این حکم به‌عنوان یکی از اصول اسلامی در شریعت مطرح شده است و آیه اعتداء در قرآن به این مسئله اشاره دارد:
«وَٱقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَٱلْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلْقَتْلِ» (سوره بقره، آیه 191)
افزایش دیه
بر اساس فقه اسلامی، در صورتی که قتل در ماه محرم (یا دیگر ماه‌های حرام) اتفاق بیافتد، دیه آن یک‌سوم افزایش می‌یابد. به این معنا که قاتل باید دیه کامل به علاوه یک‌سوم دیه کامل را بپردازد. این حکم نشان‌دهنده اهمیت و حرمت این ماه در شریعت اسلامی است.
منبع: [شیخ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۲]
سخنان امام رضا(ع)
امام رضا(ع) به ریان بن شبیب فرموده‌اند:
«اى پسر شبيب، به راستى محرم همان ماهى است كه اهلِ جاهلیت در زمان گذشته ظلم و قتال را به خاطر احترامش در آن حرام مى‌دانستند و اين امت، نه حرمت اين ماه را نگه داشتند و نه حرمت پیامبرش را. در اين ماه ذريّه او را كشتند و زنانش را اسير كردند و دارایی‌اش را غارت كردند. خدا هرگز اين گناه آنها را نيامرزد.»
«اگر براى چيزى گريه خواهى كرد، براى حسين بن علي بن أبي طالب (عليه السلام) گريه كن كه چون گوسفند سرش را بريدند و هجده نفر از خاندانش با او كشته شدند كه روى زمين مانندى نداشتند و آسمان‌هاى هفتگانه و زمين براى كشتن او گريستند.»
این روایت به تأکید بر حرمت و اهمیت ماه محرم و فداکاری‌های امام حسین(ع) در قیام عاشورا می‌پردازد.
وقایع مهم ماه محرم
در ماه محرم، حوادث تاریخی و مذهبی مهمی روی داده است. برخی از این وقایع به شرح زیر است:
- شهادت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا در سال 61 هجری قمری و اسارت خانواده‌اش: در دهم محرم سال 61 هجری قمری، قیام عاشورا به وقوع پیوست و امام حسین(ع) به همراه یارانش در کربلا به شهادت رسیدند. این واقعه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین حوادث تاریخ اسلام شناخته می‌شود و عزاداری عاشورا به یاد فداکاری‌های آنان در این ماه برگزار می‌شود.
- حمله سپاه یزید بن معاویه به مکه و آتش زدن کعبه در سال 64 هجری قمری: در این سال، سپاه یزید بن معاویه به مکه حمله کرد و به آتش زدن کعبه پرداختند. این واقعه نشان‌دهنده ادامه ظلم و فساد در تاریخ اسلام پس از قیام عاشورا بود.
- شهادت امام سجاد(ع) در 12 یا 25 محرم سال 95 هجری قمری: امام سجاد(ع)، فرزند امام حسین(ع) و چهارمین امام شیعه، در این ماه به شهادت رسید. تاریخ دقیق شهادت ایشان در 12 یا 25 محرم متنازع است، اما در هر صورت این حادثه از وقایع مهم ماه محرم به شمار می‌آید.
- تبعید امام جواد(ع) از مدینه به بغداد در سال 220 هجری قمری: در این سال، امام جواد(ع) به دستور عباسیان از مدینه به بغداد تبعید شد. این تبعید نشان‌دهنده فشارهای سیاسی بر ائمه معصومین در دوران خلفای عباسی بود.
- انفجار و تخریب حرم عسکریین(ع) در سال 1427 هجری قمری: در این سال، حرم عسکریین(ع) در سامرا به دست تروریست‌ها انفجار و تخریب شد. این واقعه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فجایع در تاریخ معاصر شیعه محسوب می‌شود.
علاوه بر این‌ها، برخی از رویدادهای تاریخی دیگری نیز در ماه محرم ذکر شده است:
- درگذشت حضرت آدم(ع): برخی منابع تاریخی و دینی از درگذشت حضرت آدم(ع) در این ماه خبر داده‌اند.
- شهادت حضرت یحیی(ع): نیز از دیگر وقایع مهم در این ماه به‌شمار می‌آید.
- تولد حضرت ابراهیم(ع): از جمله رویدادهای مهم دیگر در این ماه، تولد حضرت ابراهیم(ع) است.
- تولد حضرت موسی(ع): حضرت موسی(ع) نیز در این ماه به دنیا آمده‌اند.
