امام حسین (علیه السلام)

زندگینامه و مقام اما‌م حسین (ع)

حسین بن علی بن ابی‌طالب (ع) که به عنوان اما‌م حسین (ع)، اباعبدالله و سیدالشهداء شناخته می‌شود، سومین اما‌م شیعیان است. او در سال ۴ قمری به دنیا آمد و در سال ۶۱ قمری در واقعه کربلا به شهادت رسید. امام حسین (ع) فرزند دوم امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) و نوه پیامبر اکرم (ص) است. او پس از شهادت برادرش، امام حسن (ع)، به مدت حدود یازده سال امامت شیعیان را بر عهده داشت.

تولد و نامگذاری

طبق گزارش‌های تاریخی شیعه و اهل سنت، پیامبر اکرم (ص) هنگام تولد اما‌م حسین (ع) از شهادتش خبر داد و نام «حسین» را برای او برگزید. رسول خدا (ص) امام حسن و امام حسین را بسیار دوست می‌داشت و همه را به دوست داشتن آن دو سفارش می‌کرد.

جایگاه ویژه در اسلام

امام حسین (ع) یکی از اصحاب کساء و از حاضران در ماجرای مباهله بود. او همچنین یکی از اهل بیت پیامبر است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است. روایت‌های متعددی از پیامبر اکرم (ص) در فضیلت امام حسین (ع) نقل شده است، از جمله:

• «حسن و حسین سرور جوانان بهشت‌اند».
• «حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است».

واقعه کربلا

اما‌م حسین (ع) در واقعه کربلا که در روز عاشورا (۱۰ محرم سال ۶۱ قمری) رخ داد، به شهادت رسید. این واقعه تأثیر عمیقی بر تاریخ اسلام و شیعه گذاشت و امام حسین (ع) به نمادی از ایثار، فداکاری و مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.

احادیث و فضایل

بسیاری از احادیث و روایت‌ها از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت درباره فضایل اما‌م حسین (ع) نقل شده است. او به عنوان چراغ هدایت و کشتی نجات معرفی شده و محبت و ارادت به او به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعیان محسوب می‌شود.

دوران خلافت امام علی (ع)

پس از وفات پیامبر اکرم (ص)، اطلاعات محدودی از زندگی اما‌م حسین (ع) در منابع تاریخی موجود است. با این حال، در دوران خلافت پدرش امام علی (ع)، امام حسین (ع) همواره در کنار او بود و در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان شرکت کرد. او به عنوان یکی از مشاوران و یاوران پدرش نقش مهمی در این جنگ‌ها ایفا کرد.

دوره امامت اما‌م حسن (ع)

پس از شهادت اما‌م علی (ع)، اما‌م حسین (ع) از برادر بزرگترش امام حسن (ع) پیروی کرد و پشتیبان او بود. او اقدام امام حسن (ع) در صلح با معاویه را تأیید کرد، زیرا این تصمیم را به نفع حفظ جامعه اسلامی می‌دانست. پس از شهادت امام حسن (ع)، امام حسین (ع) تا زمانی که معاویه زنده بود، به پیمان برادرش وفادار ماند.

دوره امامت اما‌م حسین (ع)

دوره امامت امام حسین (ع) همزمان با حکومت معاویة بن ابی‌سفیان بود. در این دوره، امام حسین (ع) در مواردی به عملکرد معاویه اعتراض کرد:

1. کشته شدن حجر بن عدی: امام حسین (ع) پس از قتل حجر بن عدی، یکی از یاران وفادار علی (ع)، نامه‌ای توبیخ‌آمیز به معاویه نوشت و او را به دلیل این اقدام محکوم کرد.
2. ولایتعهدی یزید: امام حسین (ع) از پذیرش بیعت با یزید، فرزند معاویه، خودداری کرد. او در سخنانی در حضور معاویه و دیگران، یزید را فردی نالایق خواند و خود را شایسته خلافت دانست.
3. خطبه در منا: امام حسین (ع) در منا خطبه‌ای ایراد کرد که به عنوان موضع سیاسی او در برابر بنی‌امیه تلقی شده است.

موضع‌گیری‌ها و احترام ظاهری معاویه

با وجود اعتراض‌های امام حسین (ع)، معاویه در ظاهر به او احترام می‌گذاشت، همان‌گونه که خلفای سه‌گانه نیز این رویه را در پیش گرفته بودند. اما‌م حسین (ع) با اینکه نسبت به رفتار و سیاست‌های معاویه نقدهای جدی داشت، اما تا زمان مرگ معاویه به پیمان صلح برادرش وفادار ماند و از قیام علیه او خودداری کرد.

پاسخ به دعوت شیعیان کوفه

پس از شهادت اما‌م حسن (ع)، برخی از شیعیان کوفه برای پذیرش رهبری امام حسین (ع) و قیام علیه بنی‌امیه اعلام آمادگی کردند. اما اما‌م حسین (ع) آنان را به صبر و انتظار تا زمان مرگ معاویه فراخواند و به پیمان صلح برادرش وفادار ماند.

این موارد نشان‌دهنده فعالیت‌ها و موضع‌گیری‌های سیاسی امام حسین (ع) در دوره امامتش و تلاش او برای حفظ وحدت و استقرار عدالت در جامعه اسلامی است.

مخالفت با بیعت یزید و هجرت به مکه

پس از مرگ معاویه بن ابی‌سفیان در ۲۲ رجب ۶۰ قمری، اما‌م حسین (ع) بیعت با یزید بن معاویه را مشروع ندانست و به مخالفت با او پرداخت. یزید به امام حسین (ع) دستور داد که یا بیعت کند یا با کشتن او مواجه شود. به همین دلیل، در ۲۸ رجب سال ۶۰ قمری، امام حسین (ع) از مدینه به مکه هجرت کرد تا از خطرات احتمالی در امان بماند و برنامه‌های بعدی خود را تدارک ببیند.

دوران حضور در مکه و دریافت نامه‌های کوفیان

در مدت چهار ماه اقامت امام حسین (ع) در مکه، نامه‌های فراوانی از سوی مردم کوفه دریافت کرد که در آن‌ها درخواست‌های بسیاری برای پذیرش زمامداری و قیام علیه یزید مطرح شده بود. مردم کوفه به‌طور گسترده‌ای از امام حسین (ع) خواسته بودند که رهبری قیام علیه بنی‌امیه را بر عهده بگیرد. این درخواست‌ها به امید ایجاد تحولی در وضعیت جامعه اسلامی و قیام علیه ظلم و فساد یزید بود.

سفر به کوفه و شهادت مسلم بن عقیل

اما‌م حسین (ع) برای بررسی وضعیت کوفیان و ارزیابی آمادگی آن‌ها برای قیام، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد. مسلم بن عقیل با استقبال گسترده مردم کوفه مواجه شد و حمایت‌های جدی آنان را تأیید کرد. با این حال، پیش از آنکه خبر پیمان‌شکنی کوفیان و شهادت مسلم به امام حسین (ع) برسد، او در ۸ ذی‌الحجه از مکه به سمت کوفه حرکت کرد.

تغییر مسیر به سمت کربلا

وقتی عبیدالله بن زیاد، والی کوفه، از حرکت امام حسین (ع) به سمت کوفه باخبر شد، لشکری به فرماندهی حر بن یزید ریاحی به سمت او فرستاد. حر بن یزید راه را بر امام حسین (ع) بست و او را مجبور به تغییر مسیر به سمت کربلا کرد.

واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع)

در روز عاشورا (۱۰ محرم سال ۶۱ قمری)، میان امام حسین (ع) و یارانش با لشکر کوفه به فرماندهی عمر بن سعد جنگی درگرفت. این نبرد به شهادت اما‌م حسین (ع) و یاران وفادارش منجر شد. امام حسین (ع) در این روز به همراه یارانش به درجه رفیع شهادت نائل آمد و از سوی دشمنان به شهادت رسیدند.

اسارت اهل بیت اما‌م حسین (ع)

پس از شهادت اما‌م حسین (ع)، زنان و کودکان و امام زین العابدین (ع) که در آن روزها بیمار بود، به اسارت درآمدند. آن‌ها به کوفه و سپس به شام (دمشق) برده شدند. این اسارت و سفر به عنوان یکی از بخش‌های تلخ تاریخ کربلا به شمار می‌آید.

دفن پیکر اما‌م حسین (ع) و یارانش

پیکر اما‌‌م حسین (ع) و یارانش در روز ۱۱ یا ۱۳ محرم توسط برخی از افراد قبیله بنی‌اسد در کربلا دفن شد. این عمل دفن پیکرهای شهدا، با وجود تلاش‌های دشمنان برای جلوگیری از آن، به عنوان یک اقدام نمادین از احترام به شهدای کربلا و آغاز مراسم‌های سوگواری برای اما‌م حسین (ع) در تاریخ اسلام و شیعه به شمار می‌رود.

دیدگاه‌های مختلف درباره حرکت اما‌م حسین (ع) از مدینه تا کربلا

حرکت امام حسین (ع) از مدینه به کربلا و قیام عاشورا موضوعاتی است که تفسیرها و دیدگاه‌های مختلفی را در طول تاریخ به خود جلب کرده است. این حرکت نه تنها به عنوان یک واقعه تاریخی بلکه به عنوان یک منبع الهام و انگیزه برای مبارزات اسلامی و شیعی مورد بررسی قرار گرفته است.

۱. دیدگاه‌ها درباره انگیزه قیام

الف. قیام برای تشکیل حکومت

برخی از تاریخ‌نگاران و پژوهشگران معتقدند که امام حسین (ع) قیام خود را با هدف تشکیل یک حکومت اسلامی و تحقق آرمان‌های اسلام ناب محمدی آغاز کرد. این دیدگاه بر این باور است که امام حسین (ع) از آغاز قصد داشت تا به عنوان یک رهبر سیاسی و دینی، بر روی کارآمدن یک نظام اسلامی بر مبنای اصول قرآن و سنت پیامبر (ص) تلاش کند. این نظریه به‌ویژه در متون تاریخی و تفسیرهای دینی که به دنبال بررسی انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی قیام عاشورا هستند، بیان شده است.

ب. قیام برای حفظ جان و جلوگیری از فساد

در مقابل، برخی دیگر معتقدند که امام حسین (ع) حرکت خود را به‌عنوان یک اقدام دفاعی و برای حفظ جان و احیای اصول اسلامی در برابر فساد یزید و حکومت اموی انجام داد. طبق این دیدگاه، امام حسین (ع) به دلیل نارضایتی از وضعیت موجود و بی‌عدالتی‌های یزید، حرکت خود را آغاز کرد و هدف اصلی او نه لزوماً برپایی حکومت، بلکه جلوگیری از گسترش فساد و برقراری عدالت اسلامی بود.

۲. تأثیر قیام عاشورا بر مسلمانان و شیعیان

قیام عاشورا و شهادت امام حسین (ع) تأثیر عمیقی بر مسلمانان و شیعیان داشته و در طول تاریخ به عنوان یک منبع الهام برای مبارزات و قیام‌های ضد ظلم و فساد مورد توجه قرار گرفته است. این واقعه به عنوان نمونه‌ای از ایستادگی در برابر ظلم و فداکاری در راه حق شناخته شده است و به طور گسترده‌ای در فرهنگ و تاریخ شیعه و اسلام مورد تجلیل قرار گرفته است.

الف. گریه و سوگواری در ماه محرم و صفر

شیعیان به پیروی از سنت‌های دینی و احترام به مقام امام حسین (ع)، در ماه محرم و صفر مراسم‌های عزاداری و سوگواری برگزار می‌کنند. این مراسم‌ها به‌ویژه در عاشورا و تاسوعا با برگزاری مجالس، مرثیه‌خوانی، و عزاداری‌های عمومی به یاد شهدای کربلا برگزار می‌شود. این سوگواری‌ها به‌عنوان یک عمل دینی و اجتماعی برای حفظ یاد و راه امام حسین (ع) و گرامیداشت شهدای کربلا تلقی می‌شود.

ب. زیارت اما‌م حسین (ع)

زیارت اما‌م حسین (ع) و حرم مطهر او در کربلا از اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ شیعه برخوردار است. در روایات معصومین (ع) به زیارت کربلا و عبادت در حرم اما‌م حسین (ع) توصیه شده است و این زیارت به عنوان یک عمل مستحب و نشانه‌ای از محبت و ارادت به اهل بیت پیامبر (ص) مورد تأکید قرار گرفته است.

مقام اما‌م حسین (ع) در میان اهل سنت و شیعیان

اما‌م حسین (ع) به دلیل فضایل و ویژگی‌هایی که از زبان پیامبر اکرم (ص) درباره او نقل شده و همچنین به دلیل قیام عاشورا، در میان اهل سنت نیز مورد احترام و گرامیداشت قرار می‌گیرد. اهل سنت به خاطر فضایل و شخصیت والای امام حسین (ع) به او احترام می‌گذارند و او را به عنوان یک شخصیت برجسته اسلامی می‌شناسند.

 فضایل اما‌م حسین (ع) در روایت‌های پیامبر (ص)

پیامبر اکرم (ص) در احادیث متعددی به فضایل اما‌م حسین (ع) اشاره کرده است. از جمله حدیثی که می‌فرماید: «حسن و حسین سرور جوانان بهشت‌اند» و همچنین در موارد دیگری اما‌م حسین (ع) را به عنوان چراغ هدایت و کشتی نجات معرفی کرده است.

روزقلم

روز چهاردهم تیرماه به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای فرهنگ عمومی، به عنوان «روزقلم» در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید.

پیشینه روزقلم

توجه به قلم در سرزمین ما پیشینه‌ای دیرینه دارد. سده‌ها پیش در ایران باستان، جشن تیرگان (سیزدهم تیرماه) یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان بوده است. که آیین‌های خاصی داشته و یکی از آن‌ها پاسداشت قلم بوده است. یکی از دلایل این جشن، به رسمیت شناختن نویسندگان و کاتبان از سوی هوشنگ، پادشاه پیشدادی ایران در این روز و گرامیداشت آنان توسط مردم بوده است که به یاد ارجمندی قلم بر جای مانده است. دلیل دیگر برای این جشن این است که به نوشته‌ی ابوریحان بیرونی، سیزدهم تیرماه، روز ستاره‌ی تیر یا عطارد است و چون عطارد، کاتب ستارگان است، می‌توان سیزدهم تیرماه را به عنوان روز نویسنده نامید.

پس از انقلاب نیز، نویسندگان و شاعران سرشناسی همچون محمدعلی سپانلو سیزدهم تیرماه را به عنوان «روز قلم» و «روز نویسنده» پیشنهاد کردند. در نهایت، چهاردهم تیرماه از سوی انجمن قلم به عنوان «روز قلم» نام‌گذاری شد. با این حال، این مناسبت هنوز به‌طور گسترده‌ای در میان مردم و حتی اصحاب قلم و اندیشه شناخته‌شده نیست.

تاریخ نوشتن

تاریخ نوشتن به حدود بیست هزار سال پیش بازمی‌گردد و اگر به نظام‌های نوشتاری مدوّن محدود شود، این تاریخ به حدود شش هزار سال پیش می‌رسد. این ارقام و آمارها تنها تخمینی است که توسط کاوشگران علمی ارائه شده و نشان‌دهنده این است که بدون شک، پیشرفت جوامع گوناگون بدون کمک خط و زبان امکان‌پذیر نبوده است.

موادی که در طول تاریخ برای نوشتن به کار می‌رفته‌اند شامل سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ هستند. نوشتن در طول تاریخ به دو صورت اصلی انجام می‌شده است:

۱. کنده‌کاری: در این روش خطوط با استفاده از ابزارهای تیز مانند سوزن و چاقو بر روی مواد نوشتاری کنده‌کاری می‌شد.

1. نوشتن با جوهر: در این روش خطوط با استفاده از قلم‌پر، قلم‌نی، قلم‌مو و جوهر بر روی سطح مواد نوشتاری ترسیم می‌شد.

همچنین، نسخه‌برداری از نوشته‌های سنگی یا فلزی به‌طور منطقی در نهایت به اختراع چاپ منجر شد و تحولی عظیم در فرآیند انتشار و انتقال دانش به وجود آورد.

قلم‌چیست؟

قلم، زبان عقل و معرفت، و نیروی احساسات انسانی است که اندیشه‌ها و شخصیت صاحبش را به تصویر می‌کشد. قلم، زبان دوم انسان‌هاست؛ ابزاری که در عین سادگی، گنجینه‌ای از قدرت و معنا را در خود نهفته دارد. قلم‌تنها وسیله‌ای برای نوشتن نیست، بلکه حامل هویت و گستره‌ای از درک و شناختمان است که فراتر از کلمات و عبارات می‌رود.

هرگونه پیشرفت، موفقیت و آرامش در زندگی، و هر نوع درک و معرفتی که به آن دست می‌یابیم، ریشه در قلم دارد. تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تجارب تلخ و شیرین بشری، و دستاوردهای علمی همگی از طریق قلم به یادگار مانده‌اند. قلم، توانایی این را دارد که در دستان هر فردی به ابزار خلق تبدیل شود و به تعبیر ذهن و خیال او، بُعدی نو ببخشد.

قلم‌قدرت تخریب و ساخت، آشکارسازی واقعیت‌ها و پنهان کردن اسرار را در خود دارد. در حقیقت، قلم معجزه‌ای جاودان است که به وسیله آن می‌توان به عمق افکار و احساسات نفوذ کرد و نشانه‌ای از قدرت خلاقیت انسانی را به نمایش گذاشت.

 قلم‌مدرن

در آغاز قرن بیستم، هیچ تردیدی وجود نداشت که قلم و کاغذ مهم‌ترین و مؤثرترین ابزار برای ذخیره‌سازی و انتقال اطلاعات هستند. در آن زمان، جوامع بشری به‌طور کامل به دنیای کاغذ و قلم وابسته بودند. و این ابزارها به عنوان پایه‌های ثبت دانش و فرهنگ بشری شناخته می‌شدند.

با این حال، گذر زمان و ظهور فناوری‌های جدید، این وضعیت را دستخوش تغییرات عمده‌ای کرد. با ورود رایانه، رشد سریع فناوری اطلاعات، تلویزیون و ابزارهای نوینی چون میکروفیلم و میکروفیش، سلطنت بی‌رقیب کاغذ و قلم سنتی به چالش کشیده شد. و بنیادهای این باور به لرزه درآمد.

در طول تاریخ، قلم‌ها از جنبه‌های ظاهری و کارکردی دچار تغییرات بسیاری شده‌اند و این روند همچنان با پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیکی ادامه دارد. امروزه، هرچند که هنوز به «کتابخانه‌های الکترونیکی» و «اداره‌های بدون کاغذ و قلم» نرسیده‌ایم و شاید هرگز به این مرحله نرسیم، اما جایگاه و نقش ابزارهای نوشتاری به‌طور بنیادین دگرگون شده است.

این دگرگونی‌ها به معنای زوال ارزش قلم و کاغذ نیست، بلکه به‌عکس، بر اهمیت و مسئولیت قلم در عصر جدید افزوده است. با ظهور رسانه‌های دیجیتال و امکانات انتقال آنی اطلاعات، قلم همچنان به‌عنوان نماد اندیشه و خلاقیت انسانی باقی مانده و مسئولیت‌های تازه‌ای را بر دوش دارد.

قلم‌مدرن، به‌جای اینکه جایگاه سنتی خود را از دست بدهد، با قدرتی تازه و مسئولیت‌هایی جدید به دنیای معاصر ورود کرده است. این تحولات نشان‌دهنده استمرار و تکامل نقش‌قلم در ثبت و انتقال دانش است، در حالی که ابزارهای نوین همچنان به‌دنبال راه‌هایی برای تکمیل و گسترش این نقش هستند.

• جایگاه قلم‌در اسلام

سوگند خداوند در قرآن به نام‌قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست این ابزار است:

«ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم‌و آنچه نویسند.» (سوره قلم، آیه 1)

در این آیه، زمانی که خداوند، خالق هستی، به آفریده‌ای از آفریده‌های خود سوگند می‌خورد، نشان‌دهنده‌ ارج و منزلت ویژه‌ای است که قلم در نظام هستی و در نظر خداوند دارد. این سوگند، خود گواهی است بر اهمیت و مقدس بودن قلم و کارکرد آن در آفرینش و دانش.

در نخستین ارتباط وحیانی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله با مبدأ هستی در غار حرا، قلم به‌عنوان ابزار تعلیم و آموختن به میان می‌آید. خداوند در قرآن خود را این‌گونه معرفی می‌کند:

«الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن‌که با قلم آموخت.» (سوره علق، آیه 4)

این معرفی، نشان‌دهنده جایگاه ویژه قلم در تعلیم و تعلم و در روند ایجاد علم و دانش است.

با نگاهی به زندگی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه معصومین علیهم‌السلام، می‌توان توجه و اهتمام آنان به نوشتن و علم‌آموزی را به‌خوبی دریافت. در صدر اسلام، این قدرشناسی به حدی بود که حتی موجب آزادی اسیران دشمن می‌شد.

در یکی از نمونه‌های برجسته، پس از پایان جنگ‌های مختلف، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دستور می‌داد که اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل، در جامعه‌ای که از تمدن و دانش دور بود، زیباترین و مؤثرترین پیام را برای ارج نهادن به قلم و علم به همراه داشت.

پیام‌های جایگاه قلم در اسلام

1. قلم‌به عنوان نماد دانش و تعلیم: در قرآن و سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، قلم به‌عنوان ابزار اصلی آموختن و گسترش علم معرفی شده است.
2. قداست و اهمیت قلم: سوگند به قلم در قرآن و معرفی قلم به‌عنوان ابزار تعلیم از سوی خداوند، به‌وضوح نشان‌دهنده قداست و اهمیت این ابزار در اسلام است.
3. قلم به‌عنوان وسیله‌ای برای آزادی و رهایی: در سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، آزادی اسیران از طریق آموزش خواندن و نوشتن، نشان‌دهنده این است که قلم‌و علم، ابزارهایی برای تغییر و بهبود وضعیت بشر هستند.
4. قلم و ارتقاء جامعه: تلاش پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای آموزش خواندن و نوشتن به اسیران، نمونه‌ای از دیدگاه اسلام به نقش قلم در ارتقاء فرهنگی و اجتماعی جامعه است.

امتیازهای قلم

قلم به‌عنوان ابزاری منحصر به‌فرد برای ثبت و انتقال دانش، دارای سه امتیاز اساسی است که در «بیان» به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را مشاهده کرد:

1. باقی بودن

سخن و گفتار، به سرعت از بین می‌روند و فراموش می‌شوند، اما نوشته‌ها به‌عنوان میراثی ماندگار باقی می‌مانند. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در این‌باره می‌فرمایند:

«دانش را با نوشتن در بند کنید»

این سخن به‌خوبی بیانگر این است که با نوشتن، علم و دانش را از زوال نجات داده و آن را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کنیم. در حالی که گفتار و سخن به سرعت از یاد می‌رود، نوشته‌ها می‌توانند به‌عنوان مستندات تاریخی و منابع علمی برای آینده باقی بمانند.

2. دقیق بودن

بیان شفاهی و گفتار، معمولاً دقت لازم را ندارد و ممکن است دچار نقص و اشتباه شود. در حالی که نوشتن به‌عنوان یک روش ثبت دقیق اطلاعات، امکان انتقال صحیح و بدون تغییر دانش را فراهم می‌آورد. اگر کتاب‌هایی که هزار سال پیش نوشته شده‌اند، به صورت شفاهی منتقل می‌شدند، امروز نمی‌توانستیم به‌طور دقیق به محتوای آن‌ها دسترسی پیدا کنیم و ممکن بود با نسخه‌های مختلف و نادرست از آن کتاب‌ها مواجه شویم.

3. عمیق بودن

مطالب نوشته‌شده به‌طور معمول، نتیجه تفکر و تأمل عمیق‌اند، در حالی که گفتار و سخن به‌طور معمول به صورت سطحی و بدون تأمل عمیق بیان می‌شود. علامه طبرسی رحمة‌الله‌علیه در این مورد می‌فرمایند:

«بیان دو گونه است: بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه می‌شود و از بین می‌رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است.»

این بیان نشان‌دهنده این است که نوشتن به‌عنوان وسیله‌ای برای ارائه مطالب عمیق و مستند، فراتر از گفتار عمل می‌کند و قابلیت‌های بیشتری برای ثبت و انتقال دانش در طول زمان دارد.

فرهنگ چیست؟

فرهنگ به مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، رفتارها، و هنرها اطلاق می‌شود که در یک جامعه یا گروه اجتماعی شکل می‌گیرد. این مفهوم گسترده به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین عناصر زندگی انسانی شناخته می‌شود و شامل جنبه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی است.

تعریف فرهنگ

فر‌هنگ به معنای مجموعه دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانین، آداب و رسوم اجتماعی، و عادت‌های افراد در یک گروه یا جامعه است. به گفته‌ی ادوارد بارنت تایلور (۱۸۳۲–۱۹۱۷)، فرهنگ «مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هر چیزی است که فرد به‌عنوان عضوی از جامعه‌اش فرا می‌گیرد.»

ویژگی‌های کلیدی فر‌هنگ

1. جامعیت و تنوع:

1. • فر‌هنگ شامل مجموعه‌ای از عادات، باورها و ارزش‌ها است که به‌صورت مشترک در یک جامعه یا گروه خاص وجود دارد.
   • تنوع فرهنگی به این معناست که هر منطقه یا جامعه می‌تواند فر‌هنگ خاص خود را داشته باشد که با دیگر مناطق و جوامع تفاوت‌هایی دارد.

2. انتقال و آموزش:

1. • فرهنگ از طریق آموزش و انتقال اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
   • این انتقال به‌صورت رسمی (آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها) و غیررسمی (آداب و رسوم خانوادگی) انجام می‌شود.

3. نرم‌افزار اجتماعی:

1. • فرهنگ به‌عنوان نرم‌افزار زندگی اجتماعی عمل می‌کند که نیازهای فردی و جمعی را برآورده می‌سازد.
   • به عبارت دیگر، فرهنگ راه‌های موجه و متداول برای رفع نیازهای واقعی یا غیرواقعی در یک جامعه را ارائه می‌دهد.

4. انعطاف‌پذیری و تغییرپذیری:

1. • فر‌هنگ به‌طور مداوم در حال تغییر و توسعه است و تحت تأثیر پدیده‌های تاریخی، اجتماعی، و جغرافیایی قرار دارد.

فر‌هنگ و تمدن

• فرهنگ به‌عنوان نرم‌افزار برای مدیریت و بهبود زندگی اجتماعی و فردی عمل می‌کند، در حالی که تمدن به‌عنوان سخت‌افزار شامل ساختارهای مادی مانند ساختمان‌ها، فناوری‌ها، و زیرساخت‌های اجتماعی است.
• به‌عنوان مثال، زبان فارسی یک ابزار فرهنگی برای برقراری ارتباط در ایران است، در حالی که زبان انگلیسی یک ابزار جهانی برای ارتباطات بین‌المللی به شمار می‌آید.

نمونه‌های فرهنگی

• آداب و رسوم: جشن‌ها، مراسم‌ها، و مناسبت‌های مذهبی و اجتماعی مانند عید نوروز و مراسم عزاداری عاشورا.
• هنر و ادبیات: ادبیات کلاسیک، شعر، و موسیقی که به بیان احساسات و تاریخ یک جامعه کمک می‌کند.
• قوانین و قوانین اجتماعی: قوانین مدنی، قوانین جزائی، و آیین‌نامه‌های اداری که نظم و ساختار اجتماعی را به وجود می‌آورند.

فرهنگ، راه مشترک زندگی، اندیشه و کنش انسان در یک جامعه است. فر‌هنگ، دربرگیرندهٔ این چیزهاست:

• سازگاری کلی با نیازهای غریزی و فطری و اقتصادی یا محیط جغرافیایی پیرامون؛
• سازمان مشترکی که برای فرونشاندن نیازهای اجتماعی و سیاسی که از محیط پیرامون برخاسته‌اند، پیدا شده‌است؛
• مجموعه‌ای از اندیشه‌ها و دستاوردها.

فر‌هنگ شامل هنر، ادبیات، علم، آفرینش‌ها، فلسفه و دین است. هنجار فرهنگی رفتار قابل قبول یک جامعه را تعیین می‌کند و به‌عنوان راهنمای نحوه رفتار، پوشش لباس، زبان، و حرکت در یک موقعیت خاص و همچنین انتظارات در یک گروه اجتماعی عمل می‌کند.

تک‌فرهنگ‌گرایی (Monoculturalism) در یک گروه اجتماعی می‌تواند ریسک‌هایی داشته باشد، درست همان‌طور که یک گونه حیوانی واحد می‌تواند در مقابل تغییرات محیطی از بین برود.

فرهنگ از چهار مفهوم اصلی تشکیل شده‌است:

1. رفتارهای مرسوم گروهی از افراد: شامل روش‌هایی است که یک گروه زندگی جدید را جشن می‌گیرد یا برای مردگان خود عزاداری می‌کند یا شیوه‌های فرزندپروری را به‌کار می‌برد.
2. کد فرهنگی یا فرآیند: توصیف می‌شود که در آن انتظارها، احساسات و دانسته‌های پیشین افراد در نتیجه رفتارهای مرسوم نمایش داده می‌شود.
3. برساخت‌ها یا چیزهایی که برای یک فر‌هنگ ارزش دارند: مفاهیمی که به‌عنوان ارزش‌های فر‌هنگی شناخته می‌شوند.
4. نهادهای فرهنگی: شامل دین، سیاست و سایر سازمان‌های اجتماعی است.

واژه‌شناسی در زبان پارسی

فر‌‌هنگ فارسی معین واژهٔ «فر‌هنگ» را مرکب از دو واژهٔ «فر» و «هنگ» به معنای ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت و آداب و رسوم تعریف کرده‌است. لغت‌نامه دهخدا نیز «هنگ» را از ریشهٔ «ثنگ» اوستایی به معنی کشیدن و فرهختن و فرهنگ ذکر می‌کند.

واژهٔ فرهنگ در پهلوی ساسانی به صورت «فره هنگ» آمده‌است که از دو جزء «فره» به معنای پیش و فرا و «هنگ» به معنای کشیدن و راندن، ساخته شده‌است. در نتیجه، «فر‌هنگ» به معنای پیش‌کشیدن و فراکشیدن است. به همین سبب است که در فارسی‌زبانان فر‌هنگ را سبب پیشرفت می‌دانند.

با مطالعهٔ متن‌های باستانی ایران، درمی‌یابیم که واژهٔ «فرهنگ» از دورهٔ پارسی میانه به فر‌هنگ ایران وارد شده‌است و پیش از آن، واژه‌ای با همین معنا در این زبان وجود نداشته است. در این دوره، در متن‌های پهلوی ساسانی، سغدی، مانوی و حتی ختنی، واژهٔ فرهنگ را می‌توان بازشناخت. در متن‌های پارسی میانه، همانند «خسرو و ریدگ»، «خویشکاری ریدگان» و «کارنامهٔ اردشیر بابکان»، واژهٔ فر‌هنگ به کار رفته‌است. همچنین در شاهنامهٔ فردوسی، آثار سعدی و متن‌های دوره‌های بعد نیز بارها به این واژه برمی‌خوریم. در آثار این دوران، فر‌هنگ علاوه‌بر دانش، شامل هنرهایی چون نقاشی و موسیقی یا سوارکاری و تیراندازی هم می‌شد.

در گذشته، فارسی‌زبانان اعتقاد داشتند که بدون فر‌هنگ، آدمی نمی‌تواند قدمی مثبت در زندگی بردارد. از همین روست که فردوسی فرهنگ را برتر از گوهر و نژاد می‌داند.

فرهنگ در شاهنامه

در کتاب «داستان باستان» تألیف پیش‌نویس محمد رسولی آمده‌است که نزدیک به نود بیت در شاهنامه وجود دارد که در آن‌ها به واژه «فرهنگ» اشاره شده‌است. به عنوان نمونه، در یکی از این ابیات آمده است:

«چو هنگام فرهنگ باشد ترا،
به دانایی آهنگ باشد ترا،
بی‌آزاری و سودمندی گزین،
که این است فر‌هنگ و آیین دین.»

در شاهنامه، فرهنگ به عنوان یک ارزش بسیار مهم و والا به کار رفته‌است. فردوسی در این اثر، فر‌هنگ را به عنوان یکی از اصول اساسی زندگی و پیشرفت انسانی معرفی می‌کند.

با دقت در ابیاتی که در آن‌ها از فر‌هنگ یاد شده، می‌توان به این برداشت رسید که در شاهنامه، فرهنگ به‌طور گسترده‌ای شامل ارزش‌های فردی، اجتماعی و هنجارهای درست مبنی بر دانش، رشد و پویش است که اخلاق و خرد در آن نقش و ارتباط مستقیم دارد.

فردوسی به‌خوبی در شاهنامه به اهمیت فرهنگ پرداخته و آن را به عنوان بنیاد و اساس خوبی‌ها و درستی‌ها معرفی کرده‌است. این نگاه به فر‌هنگ نشان‌دهنده‌ی ارزش و اهمیت بالای آن در زندگی فردی و اجتماعی است.