شام یا شامات
شام منطقه وسیعی است که شامل سوریه، لبنان، اردن و بخشی از فلسطین می‌شود. به دمشق نیز شام گفته می‌شود. اسرای اهل‌بیت را پس از حادثه کربلا، به کوفه و سپس به شام بردند. شام سرزمینی باستانی با اماکن زیارتی و سیاحتی فراوان است.
اماکن زیارتی در دمشق
در دمشق مزاری منتسب به زینب، دختر امام علی (ع)، و رقیه، دختر امام حسین (ع)، وجود دارد که مورد احترام شیعیان است. همچنین، قبرستان باب‌الصغیر که محل دفن عده‌ای از شهدا و سرهای مطهر شهدای کربلا است، قبر عبدالله بن جعفر و بلال حبشی، و مسجد جامع اموی نیز در این سرزمین قرار دارند.
محل و محدوده
این سرزمین شامل کشورهای کنونی سوریه، لبنان، فلسطین و اردن می‌شود. “الشأم” و “الشَأم” و “الشآم” نام‌هایی هستند که جغرافی‌دانان عرب بر این منطقه نهاده‌اند. این منطقه از غرب به دریای روم (مدیترانه امروزی) و از شرق به بیابانی کشیده‌شده از منطقه أیله تا فرات و از شمال به سرزمین‌های روم و از جنوب به مرز مصر و بیابان بنی‌اسرائیل محدود می‌شود. آخرین محدوده آن در سمت مصر “رفح” و در سمت روم “الثغور” است.
علت نام‌گذاری
در نام‌گذاری شام چند نظریه وجود دارد:
- جهت جغرافیایی: شام را بدین جهت شام می‌گویند که در جهت شمال (شمال قبله) قرار گرفته است.
- حکومت سام بن نوح: بر این سرزمین «سام بن نوح» (شام بن نوح) حکومت داشته و آن شهر را بنا نهاده که در نتیجه به اسم او شهرت یافته است.
- معنای “شامة”: برخی گفته‌اند: شام از «شامة» به معنای نقطه است که به علت فراوانی روستاها و منطقه‌های نزدیک به هم آن را شام نامیدند؛ زیرا آنجا منطقه‌ای به رنگ‌های مختلف سبز، سیاه و سفید خال خال بود (همان‌طور که خال بدن انسان را شام گویند) و سام بن ارم بن سام بن نوح، آن را ساخت.
- سکونت قوم کنعان: بعضی گویند: چون قومی از کنعان در این سرزمین ساکن شدند؛ «فَتَشاءَمُوا إِلَیْها» (به آن جا روی آوردند).
نام‌های دیگر
در دوران‌های گذشته، به سرزمین شام، سوریه نیز می‌گفتند. بکری گوید: «سوریه» (به ضم اول و کسر الراء و تخفیف الیاء) نامی برای شام است. ارنست هرتزفیلد گوید: سوریه نامی «آشوری» است که هنگام غلبه آشوریان بر این کشور اطلاق می‌شده و سین و شین در زبان سامی، به طور یکسان به کار می‌رفته است. نام سوریه برای نخستین بار در اثر «هرودوت» به شکل «shryn»، در خط میخی و «siryon» در زبان عبری استعمال می‌شده که بر لبنان شرقی اطلاق می‌شده است. در دوران یونانی‌ها و بعد از آن، استعمال این نام گسترش یافت و بر همه منطقه نهاده شد و تا پایان جنگ جهانی اول به همین معنا به کار می‌رفت.
بنابراین، سوریه نامی است برگرفته از قوم آشوری. در اثر هرودوت، فلسطین قسمتی از سوریه بوده و مورخان جنگ‌های صلیبی، فلسطین را جزئی از سوریه دانسته‌اند. اصطلاح «syrian» در زبان انگلیسی در عصر حاضر برای این کشور استفاده می‌شود که البته منظور کشور جمهوری عربی سوریه است و گاهی به پیروان کلیسای قدیم سوریه یا کلیسای سریانیه کاتولیک نیز گفته شده است. در حقیقت اسم سریانی «syriac» مفهومی لغوی و دینی و «syrian» نیز برای اعراب مفهومی جغرافیایی و وطنی دارد.
وضعیت شام قبل از اسلام
قبل از اسلام، حکومت‌های بسیاری بر منطقه شام تسلط داشتند. این سرزمین مدتی تحت تسلط هخامنشیان بود و بعد سلوکیان آنجا را تحت سلطه خود درآوردند. پس از سلوکیان، نوبت به رومی‌ها رسید. در دوران رومی‌ها، شام یکی از ولایات امپراتوری روم به شمار می‌رفت که پایتخت آن شهر رم بود. مقر این ولایت، شهر دمشق بود. در همین دوران بود که حضرت یحیی (ع) توسط هیرودس، حکمران رومی سوریه، به شهادت رسید و بنا به روایاتی در مسجد اموی به خاک سپرده شد.
پس از فروپاشی امپراتوری روم و تبدیل آن به دو حکومت روم شرقی و روم غربی، شام جزو روم شرقی قرار گرفت و غسانیان که دست‌نشانده رومی‌ها بودند، بر این سرزمین حکومت داشتند. حکومت غسانیان تا زمان فتح این منطقه به دست مسلمانان ادامه داشت.
مناطق مهم در سرزمین شام قبل از اسلام
در سرزمین شام قبل از اسلام، چندین منطقه مهم وجود داشت که در دوران اسلامی نیز برخی از آن‌ها اهمیت خود را حفظ کردند. این مناطق عبارتند از:
۱. دمشق
دمشق از قدیمی‌ترین شهرهای آباد جهان و یکی از مهم‌ترین پایتخت‌های تمدنی در دوران باستان محسوب می‌شود. پیشینه تاریخی دمشق به حدود پنج هزار سال قبل برمی‌گردد و از لحاظ قدمت، تنها بعد از «اریحا» در قدس قرار دارد. این شهر در طول تاریخ محل سکونت و حکومت بسیاری از امّت‌ها و ملت‌ها مانند لودیه‌ها، آرامی‌ها، فنیقی‌ها، حیثون‌ها، عبرانیان، آشوریان، بابلیان، مادها (ایرانیان)، یونانیان، رومی‌ها، اعراب و اقوام دیگر مانند ترک‌ها و کردها بوده است. پس از اسلام، دمشق در دوران اموی به عنوان پایتخت حکومت اسلامی انتخاب شد.
۲. جولان
جولان منطقه‌ای در آخرین نقطه غرب و شمال غربی استان حوران است و در تقسیمات کنونی ایالتی سوریه، جزو استان قنیطره می‌باشد. در دوران باستان به این منطقه «تراکونیت» می‌گفتند و از دامنه‌های جبل شیخ تا وادی یرموک امتداد می‌یافت. شهر کنونی قنیطره یکی از شهرهای تاریخی این منطقه است. در عصر حاضر، جولان به تپه‌هایی اطلاق می‌شود که در این منطقه به اشغال اسرائیل درآمده است.
۳. حلب
حلب یکی از مشهورترین مناطق شام است که از سی قرن قبل از میلاد دارای تمدن بوده است. این شهر در طول تاریخ محل سکونت اقوام مختلفی مانند حیثون‌ها، آشوری‌ها، مصری‌ها، یونانی‌ها و رومی‌ها بوده است. در قرون اسلامی، حلب به نام «حلب الشهبا» معروف بود و در تحقیقات جدید نیز گاهی به این نام اشاره می‌شود. حلب در سال ۱۷ هجری توسط ابوعبیده جراح و به فرماندهی عیاض بن غنم فهری به صلح فتح شد.
وضعیت این مناطق در دوران اسلامی
- دمشق: بعد از اسلام، دمشق به عنوان پایتخت خلافت امویان انتخاب شد و مرکز علمی، فرهنگی و سیاسی مهمی در دنیای اسلام به شمار می‌رفت.
- جولان: در دوران اسلامی نیز جولان به عنوان منطقه‌ای از قلمرو اسلامی به شمار می‌رفت، اما در دوران معاصر به دلیل اشغال اسرائیل از اهمیت خاصی برخوردار است.
- حلب: حلب در دوران اسلامی نیز یکی از مراکز مهم تجاری، علمی و فرهنگی بود و در تاریخ اسلامی، از آن به عنوان یکی از شهرهای بزرگ و پر اهمیت یاد می‌شود.
