پرواز بی بازگشت
پرواز مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران ایر با شناسه «IR655»
پرواز مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران ایر، با شناسه «IR655»، از تهران به مقصد دوبی در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۶۷ (۳ ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی) در خلال جنگ ایران و عراق، پس از توقفی کوتاه در بندرعباس به سمت دوبی در حال حرکت بود که با شلیک دو موشک ریم-۶۶ استاندارد از ناو یواساس وینسنس متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا در ارتفاع ۱۲ هزار پایی بر فراز خلیج فارس سرنگون شد. در این حادثه، تمامی ۲۹۰ سرنشین پرواز، شامل ۴۶ مسافر غیرایرانی و ۶۶ کودک زیر ۱۳ سال، جان باختند.
در پی این حادثه، دولت ایالات متحده آمریکا مبلغ ۱۳۱.۸ میلیون دلار به دولت ایران پرداخت کرد. از این مبلغ، ۶۱.۸ میلیون دلار برای جبران خسارت‌های ناشی از جان باختن ۲۴۸ ایرانی در این سانحه اختصاص یافت. در زمان وقوع این حادثه، رئیس‌جمهور ایران سید علی خامنه‌ای و رئیس‌جمهور ایالات متحده رونالد ریگان بودند.
در واکنش به این حادثه، دولت بریتانیا از ایالات متحده حمایت کرد و در مکاتبات خصوصی با رونالد ریگان، مارگارت تاچر به پیامدهای مثبت این حمله برای پایان دادن به درگیری‌های خلیج‌فارس اشاره کرد و نوشت: «به نظر می‌رسد این حادثه حداقل به رهبران ایران کمک کرده باشد که نیاز فوری به پایان دادن به درگیری‌های خلیج‌فارس را در اولویت قرار دهند.»
پیش‌زمینه
در مقطعی از جنگ ایران و عراق، دو کشور با حمله به کشتی‌های نفت‌کش و تجاری یکدیگر پرداختند که به این دوره «جنگ نفت‌کش‌ها» گفته می‌شود. از سال ۱۹۸۴، این جنگ به مرحله‌ای جدید وارد شد و شدت حملات به نفت‌کش‌های یکدیگر افزایش یافت. این حملات همچنین شامل کشتی‌های کشورهای همسایه‌ای می‌شد که با انتقال نفت عراق عملاً به این کشور کمک می‌کردند.
حادثه پرواز ۶۵۵ ایران ایر در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۶۷ (۳ ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی) یک سال پس از حمله یک جنگنده عراقی به ناوچه موشک‌انداز آمریکایی «یواساس استارک» در ۱۷ مه ۱۹۸۷ اتفاق افتاد. این حمله که توسط نیروی هوایی عراق انجام شد، به کشته شدن ۳۷ ملوان آمریکایی و زخمی شدن تعدادی دیگر منجر شد.
علاوه بر این، نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا در اواخر سال ۱۹۸۷ به تبادل آتش با نیروهای ایرانی پرداخته بود. در این مدت، در آوریل ۱۹۸۸، ناو «ساموئل بی. رابرتز» نیروی دریایی آمریکا در اثر برخورد با یک مین دریایی ایرانی آسیب دید.
دو ماه پیش از حادثه پرواز ۶۵۵، در جریان عملیات «آخوندک»، نیروی دریایی ایالات متحده به تبادل آتش با نیروی دریایی ایران پرداخت و در این عملیات، ناوچه ایرانی «سهند»، قایق موشک‌انداز «جوشن» و چند قایق تندروی ایرانی را غرق کرد. به این ترتیب، در زمان وقوع حادثه پرواز ۶۵۵، تنش در منطقه تنگه هرمز به اوج خود رسیده بود.
هشدار
در پاسخ حملات مداوم به کشتی‌های تجاری در خلیج فارس، ایالات متحده در تاریخ ۸ سپتامبر ۱۹۸۷ هشداری به تمامی کشورهای منطقه ارسال کرد. در این هشدار، ایالات متحده از کشورهای منطقه خواست تا هواپیماهای غیرنظامی فرکانس‌های اضطراری هوایی ۱۲۱ مگاهرتز وی‌اچ‌اف و فرکانس اضطراری نظامی ۲۳۴ مگاهرتز یو‌اچ‌اف را به دقت رصد کرده و آماده معرفی هویت و اهداف خود به کشتی‌های نیروی دریایی ایالات متحده باشند.
در تاریخ ۲۹ آوریل ۱۹۸۸، نیروی دریایی ایالات متحده اقدام به گسترش حمایت خود به کشتی‌های بی‌طرف در خارج از مناطق درگیری کرد. این اقدام، که بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر برای تأمین امنیت در خلیج فارس بود، نهایتاً به حادثه سرنگونی هواپیمای ایران ایر منجر شد. در این زمان، ناو «وینسنس» به دلیل عدم پوشش راداری آواکس در مناطق جنوبی خلیج فارس، به این منطقه اعزام شده بود. تا از یگان‌های ایالات متحده در این ناحیه حمایت کند.
تنگه هرمز یکی از راهبردی‌ترین آب‌راه‌های بین‌المللی کشتیرانی در جهان به‌شمار می‌آید. عرض این تنگه در باریک‌ترین نقطه‌اش به ۳۹ کیلومتر (۲۱ مایل دریایی) می‌رسد. براساس کنوانسیون حقوق دریاها، تمامی کشتی‌ها برای عبور از این آب‌راه باید از خطوط دریایی عبور کنند که در آب‌های سرزمینی ایران و عمان واقع شده‌اند.
به همین دلیل، ورود کشتی‌های تجاری بزرگ و ناوهای جنگی به آب‌های ایران هنگام ورود یا خروج از خلیج فارس امری طبیعی و رایج است. در طول جنگ ایران و عراق، نیروی دریایی ارتش ایران به بازرسی کشتی‌های باری بی‌طرف در منطقه پرداخت. هرچند این اقدام مطابق با قوانین بین‌المللی بود، اما خود به خود تنش در منطقه را افزایش می‌داد.
شرح حادثه
در روز یکشنبه ۱۲ تیر ۱۳۶۷، هواپیمای ایرباس آ-۳۰۰ متعلق به هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در فرودگاه بین‌المللی بندرعباس به زمین نشست. طبق برنامه‌ریزی، این هواپیما با شماره پرواز ۶۵۵ قرار بود به همراه ۲۷۴ مسافر و ۱۶ خدمه پرواز، در مجموع ۲۹۰ نفر، به مقصد دبی، امارات متحده عربی پرواز کند. مسافران شامل ملیت‌های مختلفی از جمله ایرانی، اماراتی، یوگسلاوی، پاکستانی، هندی و ایتالیایی بودند.
کاپیتان محسن رضائیان، خلبان با سابقه پرواز این هواپیما، با بیش از ۷٬۰۰۰ ساعت پرواز در کارنامه خود، فرماندهی پرواز ۶۵۵ را بر عهده داشت. هواپیما با ۲۷ دقیقه تأخیر، در ساعت ۱۰:۱۷ صبح به وقت رسمی ایران، از فرودگاه بین‌المللی بندرعباس به سمت فرودگاه بین‌المللی دبی برخاست. مدت زمان پرواز تا دبی ۲۸ دقیقه و حداکثر ارتفاع پروازی ۱۴ هزار پا (۴٬۳۰۰ متر) تعیین شده بود.
در دقایق نخستین پرواز و مراحل اوج‌گیری تا ارتفاع ۱۲ هزار پایی، همه چیز طبق طرح پرواز انجام شد و خلبان به‌طور پیوسته با برج مراقبت فرودگاه بندرعباس و مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران و امارات متحده عربی در تماس بود.
چند لحظه پیش از ورود هواپیمای ایرباس آ-۳۰۰ به منطقه کنترل هوایی امارات، در محلی به نام «مولبیت»، خلبان به مرکز کنترل هوایی ایران اطلاع داد که قصد دارد به ارتفاع ۱۴ هزار پایی صعود کند.
او جنگی وینسنس
در تاریخ هفتم خرداد ۱۳۶۷، ناو جنگی وینسنس ایالات متحده آمریکا از بندر سن دییگو به خلیج فارس وارد شده بود. وظیفه اصلی این ناو، کشف هدف‌های پرنده از جمله موشک‌ها، هواپیماها و پردازش اطلاعات، تعقیب هم‌زمان صدها هدف و کنترل آتش آن‌ها بود. همچنین، این ناو به انواع موشک‌های زمین‌به‌هوا با قابلیت هدایت لیزری، هدایت راداری و بردی بیش از ۴۰۸ کیلومتر نیز مجهز بود.
صبح روز سوم ژوئیه ۱۹۸۸، ناو وینسنس آمریکا که از یک مأموریت اسکورت برمی‌گشت، وارد منطقه شد. در این زمان، یک هلیکوپتر آمریکایی در حال پرواز در منطقه، شلیک‌هایی از سوی قایق‌های تندروی ایرانی به سمت ناو وینسنس را گزارش داد. به دنبال این گزارش، وینسنس به سمت قایق‌های ایرانی حرکت کرد و وارد آب‌های سرزمینی ایران شد تا به تعقیب قایق‌ها بپردازد.
در این هنگام و در حالی که در خلیج فارس درگیری‌های نظامی بین نیروهای ایرانی و آمریکایی در جریان بود، برج کنترل فرودگاه بندرعباس به دلیل کوتاهی و عدم اطلاع‌رسانی از طرف ستاد کل نیروهای مسلح و نیروهای نظامی ایرانی، به هواپیمای مسافربری اجازه پرواز به سمت منطقه جنگی را داد. در نتیجه، هواپیمای مسافربری وارد منطقه درگیری شد.
خطای فاحش
به دلیل این خطای فاحش از سوی برج کنترل فرودگاه بندرعباس و با توجه به سابقه استفاده از هواپیمای تجاری و غیرنظامی در عملیات‌های نظامی نظیر حمله به پایگاه اچ-۳، و همچنین زمزمه‌هایی که در مورد انجام عملیات‌های استشهادی علیه ناوها مطرح بود، به دستور ناخدا ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس، موشک استاندارد ۲ به سوی پرواز ۶۵۵ شلیک شد.
ناگهان هواپیما از صفحه رادارهای زمینی محو شد و در آب‌های خلیج فارس سقوط کرد. در پی این حادثه، برج مراقبت فرودگاه بندرعباس با فرودگاه دبی تماس گرفت تا از سرنوشت پرواز ۶۵۵ مطلع شود. اما فرودگاه دبی از وقوع حادثه بی‌اطلاع بود. بلافاصله پس از این تماس، ستاد تأمین استان هرمزگان وضعیت اضطراری اعلام کرد و عملیات جست‌وجو برای یافتن محل سقوط آغاز شد.
با شناسایی دقیق محل سقوط، بالگردها و شناورها به موقعیت ۲۶ درجه و ۴۲ دقیقه عرض شمالی و ۵۶ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی منتقل شدند.
ادعای غلط
پس از این واقعه، مقامات آمریکایی ابتدا اعلام کردند که هدف آن‌ها یک فروند هواپیمای اف-۱۴ ایرانی بوده است. این ادعا به دلیل حالت جنگی و تنش‌های شدید در منطقه صورت گرفت. مقامات آمریکایی در این بیانیه‌ها به اشتباه هواپیمای ایرباس A-300 را که در حقیقت یک هواپیمای مسافربری بود، به عنوان تهدید نظامی شناسایی کرده بودند.
در ادامه، پس از بررسی‌های دقیق‌تر و تحقیقات فنی دربارهٔ جزئیات حادثه، مقامات آمریکایی اعتراف کردند که هواپیمای ایرباس A-300 هدف اشتباهی بوده و ادعای اولیه دربارهٔ هواپیمای اف-۱۴ نادرست بوده است. این اشتباه به دلیل سوءتفاهم‌های اطلاعاتی و خطای انسانی در شناسایی هدف رخ داده بود.
پس از روشن شدن حقیقت، دولت ایالات متحده به دلیل این خطای جدی و حسابرسی‌های بین‌المللی، به دولت ایران غرامت مالی پرداخت کرد. در این راستا، مبلغ ۱۳۱.۸ میلیون دلار به عنوان غرامت به دولت ایران پرداخت شد که شامل ۶۱.۸ میلیون دلار به بازماندگان ۲۴۸ ایرانی کشته‌شده در حادثه بود. این پرداخت غرامت به عنوان عذرخواهی رسمی از سوی ایالات متحده برای این اشتباه بزرگ و خسارت‌های انسانی ناشی از آن صورت گرفت.
همچنین، در این دوره مقامات آمریکایی به جامعه بین‌المللی و دولت ایران توضیح دادند که این حادثه نتیجهٔ یک خطای فنی و سوءتفاهم در شرایط جنگی و متشنج بوده است و به صورت عمدی و آگاهانه صورت نگرفته است.
این اشتباه، به یک حادثه‌ساز بزرگ در تاریخ روابط بین‌المللی تبدیل شد و به بررسی‌های گسترده‌ای در سطح جهانی انجامید.
