سال هجری قمری
سال هجری قمری
سال هجری قمری یک نظام تقویمی است که بر پایه چرخش ماه به دور زمین تنظیم شده و مسلمانان از آن برای انجام اعمال عبادی و تعیین مناسبت‌های مذهبی خود استفاده می‌کنند. مبدأ این تقویم، هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه است که در سال ۶۲۲ میلادی اتفاق افتاد. طبق قول مشهور، این تقویم به پیشنهاد امام علی (ع) و در دوره خلافت عمر بن خطاب به عنوان سال‌شمار رسمی مسلمانان تعیین شد.
سال قمری شامل ۳۵۴ یا ۳۵۵ روز است، که ده یا یازده روز از سال شمسی و میلادی کوتاه‌تر است. این سال‌شمار با ماه محرم آغاز و با ماه ذی‌الحجه پایان می‌یابد. بر اساس برخی روایات، ماه رمضان نخستین ماه سال قمری محسوب می‌شود. و به همین دلیل در برخی از کتاب‌های ادعیه، اعمال سال قمری با ماه رمضان شروع و با ماه شعبان پایان می‌پذیرد. سید بن طاووس، محدث شیعه در قرن هفتم قمری، بر این باور بود که ماه رمضان ابتدای سال عبادی و ماه محرم ابتدای سال مناسبت‌ها باشد.
جایگاه و اهمیت سال قمری
سال قمری، سال‌شماری است که بر اساس چرخش قمر (ماه) به دور زمین محاسبه می‌شود. مبدأ این تقویم، هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ میلادی است و به همین دلیل، سال هجری قمری نامیده می‌شود. مسلمانان اعمال دینی و مناسبت‌های مذهبی خود را بر اساس این تقویم انجام می‌دهند، به همین جهت به آن تقویم اسلامی نیز گفته می‌شود.
تا پیش از جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸ میلادی)، سال‌شمار هجری قمری مبنای تاریخ رسمی در بسیاری از کشورهای اسلامی بود و تمامی وقایع و رویدادها بر اساس آن ثبت می‌شد. در ایران، با تصویب قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ شمسی در دوره پهلوی، تقویم شمسی به صورت رسمی جایگزین تقویم قمری شد. در افغانستان نیز در سال ۱۳۰۱ شمسی، تقویم شمسی جای تقویم قمری را گرفت. عربستان سعودی نیز از سال ۱۴۳۹ قمری/۱۳۹۶ شمسی، تقویم میلادی را جایگزین تقویم قمری کرد.
دیدگاه علامه طهرانی در مورد سال‌های قمری و شمسی
علامه طهرانی در رساله نوین خود، با استناد به آیه ۷۳ سوره توبه، تأکید می‌کند که سال‌های قمری مورد تأیید اسلام و قرآن هستند. او دیدگاه تفکیک میان سال‌های قمری و شمسی و استفاده از سال‌های قمری در تکالیف عبادی و سال‌های شمسی در دیگر شئون زندگی را نادرست می‌داند. وی این کار را مخالف نص صریح قرآن، سنت نبوی، سیره ائمه طاهرین و علمای اسلام و حتی روش راستین تمام مسلمانان می‌داند.
علامه طهرانی معتقد است این تفکیک، موجب جدا کردن دین از سیاست و قطع ارتباط علمی نسل فعلی با نسل گذشته می‌شود. زیرا از زمان صدر اسلام تاکنون، تمامی کتب تفاسیر، احادیث و تواریخ، وقایع و حوادث را بر اساس سال‌ها و ماه‌های قمری ثبت کرده‌اند.
او همچنین بر این باور است که این تفکیک موجب عدم اتحاد مسلمانان در دنیا می‌شود. به نظر او، تمام مسلمانان باید بر اساس تاریخ قمری عمل کنند. اگر هر گروه مسلمان برای خود راهی مختص انتخاب کند و تاریخی شمسی، مسیحی، زرتشتی یا کورشی را برگزیند، این کار مخالف راه و روش پیامبر اکرم (ص) است و باعث تفرقه جوامع مسلمان و گسیختگی کیان آنها می‌شود.
هجرت پیامبر: مبدأ تاریخ هجری قمری
بنا بر گزارش‌های تاریخی، مبدأ تاریخ هجری قمری، سال هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه است. با این حال، گزارش‌ها درباره دوره‌ای که این تصمیم گرفته شد، متفاوت هستند. طبق برخی از این گزارش‌ها، تعیین هجرت پیامبر به مدینه به عنوان مبدأ تاریخ اسلام، در دوره خلافت عمر بن خطاب در سال ۱۷ یا ۱۸ قمری انجام شده است.
بر پایه گزارش‌های تاریخی، ابوموسی اشعری در نامه‌ای به عمر بن خطاب از نبود تاریخی منسجم گلایه کرده است. چرا که نامه‌هایی از خلیفه دوم به دستش می‌رسید و به دلیل ذکر نشدن تاریخ، در تشخیص تقدم و تأخر آنها دچار مشکل می‌شد. به همین دلیل، عمر بن خطاب شورایی برای تعیین تاریخ اسلامی تشکیل داد. در این شورا، مبعث، رحلت و هجرت پیامبر (ص) به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی مطرح شد و با پیشنهاد حضرت علی (ع)، هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه، به عنوان مبدأ سال‌شمار تاریخ اسلام پذیرفته شد.
مبدأ تاریخ هجری قمری
بر اساس گزارش‌های تاریخی، مبدأ تاریخ هجری قمری، هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه است. در حالی که برخی منابع تاریخی معتقدند که تعیین هجرت پیامبر (ص) به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی، در دوره خلافت عمر بن خطاب و در سال‌های ۱۷ یا ۱۸ قمری انجام شده است. گزارش‌های دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد این تصمیم به دستور خود پیامبر (ص) و بلافاصله پس از هجرت به مدینه گرفته شده است.
جعفر سبحانی، فقیه و تاریخ‌نگار شیعه، به وجود مدارک تاریخی از زمان پیامبر (ص) اشاره می‌کند که به تاریخ سال قمری مربوط می‌شود. از جمله این مدارک، صلح‌نامه‌ای است که میان پیامبر (ص) و نصارای نجران در سال پنجم هجری قمری نوشته شده و وصیت‌نامه‌ای که پیامبر (ص) به سلمان فارسی با املای حضرت علی (ع) در سال نهم هجری قمری تدوین کرده است.
بنابراین، تاریخ‌نگاران به این نتیجه رسیده‌اند که تعیین هجرت پیامبر (ص) به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی، به تأسیس خود پیامبر (ص) و نیز به تأکید آن در دوران‌های بعدی برمی‌گردد. این اقدام نه تنها به رسمیت شناختن هجرت به عنوان نقطه آغاز تاریخ اسلامی بود، بلکه به عنوان مبنای تاریخی برای ثبت وقایع و رویدادهای دوران اسلام نیز به کار گرفته شد.
ماه آغازین سا@ل قمری
سال قمری با ماه محرم آغاز می‌شود و با ماه ذی‌الحجه پایان می‌یابد. پیش از آنکه هجرت پیامبر اسلام (ص) به مدینه به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی شناخته شود، تقویم قمری در میان عرب‌ها و یهودیان رایج بود و این تقویم نیز از ماه محرم آغاز می‌شد. بعد از انتخاب هجرت به عنوان مبدأ تاریخ اسلام، برای تعیین ماه آغازین سال قمری، میان ماه رمضان و ماه محرم بحث‌هایی صورت گرفت و در نهایت، خلیفه دوم، عمر بن خطاب، تصمیم به آغاز سال قمری از ماه محرم گرفت.
شیخ طوسی، فقیه و محدث شیعه در قرن پنجم هجری، بر اساس مشهور روایات شیعه بیان کرده است. که ماه رمضان به عنوان آغاز سال قمری شناخته می‌شد و بر همین اساس در کتاب «مصباح المتهجد»، اعمال سال قمری را با اعمال ماه رمضان آغاز کرده است. او همچنین ماه رجب را آخرین ماه‌های حرام دانسته و اعمال سال قمری را با اعمال ماه شعبان پایان برده است.
در قرن هفتم هجری، سید بن طاووس، محدث شیعه، به اختلاف روایات در مورد ماه آغازین سال قمری اشاره کرده و معتقد است که عمل بسیاری از علمای گذشته و منابع تاریخی نشان می‌دهد ماه رمضان به عنوان آغاز سال قمری در نظر گرفته شده است. با این حال، او احتمال داده است که ماه رمضان ممکن است ابتدای سال عبادی و ماه محرم آغاز سال مناسبتی باشد.
نکات کلیدی
– ماه محرم، به عنوان نخستین ماه سال قمری، از دوران پیش از اسلام و بعد از هجرت پیامبر (ص) به عنوان آغاز سال قمری شناخته شده است.
– شیخ طوسی معتقد است که ماه رمضان به عنوان ابتدای سال قمری در روایات شیعه مطرح بوده و اعمال سال قمری را با ماه رمضان آغاز کرده است.
– سید بن طاووس به تنوع در نظرات درباره ماه آغازین سال قمری اشاره کرده و پیشنهاد داده که ماه رمضان ممکن است آغاز سال عبادی و ماه محرم آغاز سال مناسبتی باشد.
ماه‌های سال قمری
سال هجری قمری شامل دوازده ماه است و هر ماه به طور معمول ۲۹ یا ۳۰ روز دارد. تعیین اینکه کدام ماه ۲۹ روزه و کدام‌یک ۳۰ روزه باشد، قاعده مشخصی ندارد. در برخی تقویم‌های قراردادی، ماه‌های فرد ۳۰ روزه و ماه‌های زوج ۲۹ روزه در نظر گرفته می‌شوند. و در سال‌های کبیسه، ماه آخر به مدت ۳۰ روز به طول می‌انجامد.
سال قمری به طور کلی ده تا یازده روز از سال‌های شمسی و میلادی (که هر کدام ۳۶۵ روز دارند) کوتاه‌تر است. در نتیجه، سال قمری در سال‌های عادی ۳۵۴ روز و در سال‌های کبیسه ۳۵۵ روز طول می‌کشد.
در دوره جاهلیت، اعراب هر سه سال یک بار یک ماه به تقویم قمری اضافه می‌کردند تا تقویم خود را با تقویم شمسی هماهنگ کنند. قرآن کریم این عمل را با عنوان «نسیء» (به تأخیر انداختن) معرفی کرده و آن را نکوهش کرده است.
ماه‌های سال قمری به ترتیب عبارتند از:
- محرم
- صفر
- ربیع‌الاول
- ربیع‌الثانی
- جمادی‌الاول
- جمادی‌الآخر
- رجب
- شعبان
- رمضان
- شوال
- ذی‌القعده
- ذی‌الحجه
