سالروز تخریب بقیع
سالروز تخریب بقیع
تخریب بقیع به رویدادی اشاره دارد که در پی محاصره مدینه در سال ۱۳۴۴ هجری قمری رخ داد. در این رویداد، قبرستان بقیع و بقعه‌های موجود در آن توسط شیخ عبدالله بُلَیهد، قاضی‌القضات وقت عربستان سعودی، بر اساس فتوای مفتیان مدینه، ویران شد. این تخریب شامل بارگاه‌های چهار امام شیعه، یعنی امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، بود.
وهابیان در دو نوبت، ابتدا در سال ۱۲۲۰ و سپس در سال ۱۳۴۴ هجری قمری، بر اساس فتوای ۱۵ تن از مفتیان مدینه که ساختن بنا بر روی قبور را ممنوع می‌دانستند، اقدام به ویرانی این اماکن کردند. تخریب بقیع باعث شد تا واکنش‌های گسترده‌ای از سوی مردم و عالمان در ایران، عراق، پاکستان، کشورهای شوروی سابق و دیگر نقاط جهان برانگیخته شود. دولت ایران در واکنش به این واقعه، یک روز عزای عمومی اعلام کرد. و به رسمیت شناختن کشور تازه‌تأسیس سعودی را سه سال به تعویق انداخت.
پس از تخریب، قبرستان بقیع به زمینی مسطح تبدیل شد، اما محل قبور چهار امام شیعه با سنگ‌های نشان‌دار مشخص شده‌اند. تلاش‌های عالمان شیعه و همچنین دولت ایران برای ایجاد سایبان بر روی قبور ائمه بقیع و ساخت دیواری در اطراف آنها، علی‌رغم موافقت اولیه دولت عربستان سعودی، هیچ‌گاه به نتیجه نرسید.
عالمان شیعه، علاوه بر اعتراض به تخریب بقیع، آثاری را در نقد مبانی وهابیت و تخریب اماکن مقدس تألیف کرده‌اند. از جمله «کشف الارتیاب» نوشته سید محسن امین و «دعوة الهدی» نوشته محمدجواد بلاغی. این آثار بیان می‌کنند که وهابیان نخستین گروهی بوده‌اند که با استناد به دیدگاه‌های دینی خود به تخریب اماکن مذهبی اقدام کرده‌اند.
جایگاه و اهمیت قبرستان بقیع
بقیع، که پیش از ظهور پیامبر اسلام به نام جنة البقیع یا بقیع الغَرقَد شناخته می‌شد، مهم‌ترین قبرستان مسلمانان در مدینه است. بر اساس روایات اسلامی، این مکان مورد توجه ویژه حضرت محمد (ص) قرار داشته است. بقیع محل دفن چهار تن از امامان معصوم، بسیاری از صحابه و تابعین بوده است. پیش از تخریب‌های سال‌های ۱۲۲۰ و ۱۳۴۴ هجری قمری به دست وهابیان، بقعه‌هایی بر روی قبور ائمه و دیگران وجود داشته است.
گزارش‌ها حکایت از آن دارند که بارگاه‌های امامان شیعه، بیت‌الاحزان و چند بقعه دیگر تا سال ۱۲۹۷ هجری قمری در قبرستان بقیع پا برجا بوده‌اند. این بناها پس از تخریب نخستین بازپس‌گیری مدینه از دست وهابیان، به دستور محمود دوم، سلطان امپراتوری عثمانی، در سال ۱۲۳۴ هجری قمری مجدداً ساخته شده بودند.
بقیع در کتب
مراد میرزا، معروف به حسام‌السلطنه و فرزند عباس‌میرزا، در کتاب خود ذکر کرده است که دست‌کم تا سال ۱۲۹۷ هجری قمری، در بقعه امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، علاوه بر محراب، ضریح چوبی سبزرنگی موجود بود. و بیت‌الاحزان، منسوب به حضرت زهرا(س)، پشت بقعه چهار امام شیعه قرار داشته است. به نقل از سفرنامه ایازخان قشقایی، که در سال ۱۳۴۱ هجری قمری، یعنی دو سال پیش از تخریب کامل بقیع نوشته شده است. مزار چهار امام شیعه در یک بقعه قرار داشته اما قبر هر کدام مشخص بوده است. ایازخان همچنین به وجود بقعه‌هایی مانند آرامگاه ابراهیم فرزند پیامبر و عبدالله بن جعفر طیار اشاره کرده و در نزدیکی بقیع، بقعه‌هایی منتسب به صفیه، عمه پیامبر، عاتکه بنت عبدالمطلب، ام‌البنین، مادر حضرت عباس و چند تن دیگر از بنی‌هاشم را دیده است.
مظفر اعلم، نماینده دولت ایران در جده، در نامه‌ای به تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۳۰ شمسی، خطاب به کمیسیون دائمی حج نوشت. که پس از تخریب بقیع توسط وهابیان در سال ۱۳۴۴ هجری قمری، تمامی بناهای مقبره ائمه ویران شد. و قبور بزرگان دین نیز دیگر قابل شناسایی نیست. وی همچنین در همان نامه بر ضرورت اخذ موافقت دولت عربستان برای ساخت دیواری محافظ با پنجره‌های آهنی دور تا دور محوطه قبور چهار امام شیعه تأکید کرده است. با این حال، رسول جعفریان معتقد است که دیدار عبدالرحیم صاحب‌فصول حائری، از علمای تهران، با ملک عبدالعزیز آل سعود، موجب شده است که بخشی از بقیع که در آن قبور چهار امام شیعه قرار دارد، نسبت به دیگر بخش‌های بقیع تسطیح نشود و محل دقیق قبور ائمه همچنان مشخص باشد.
پس از تخریب
پس از تخریب بقیع، دولت‌های ایران و افغانستان و نیز علمای شیعه در نجف، قم، هند و پاکستان برای بازسازی مقبره‌ها تلاش کردند اما این تلاش‌ها بی‌نتیجه ماند. حتی ساخت دیواری محافظ دور تا دور قبور چهار امام شیعه و ایجاد سایبان بر فراز آنها، با وجود موافقت اولیه دولت تازه تأسیس سعودی، به انجام نرسید. با این حال، دیوار قبرستان بقیع در دوران ملک فهد بن عبدالعزیز بازسازی شد. و در سال‌های ۱۴۱۸ تا ۱۴۱۹ هجری قمری، مسیرهای درون بقیع برای تردد زائران سنگفرش شد.
امروزه افراد منسوب به بخش «امر به معروف و نهی از منکر» در دولت عربستان سعودی، در نزدیکی ورودی اصلی بقیع مستقر شده و از نزدیک شدن زائران به قبور و تبرک جستن از آنها جلوگیری می‌کنند. در حال حاضر، مدفن امامان شیعه و قبر بزرگان صدر اسلام تنها از تکه‌های سنگ شناسایی می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهند که وضعیت بقیع نسبت به سال‌های ابتدایی پس از تخریب کامل، بهبود یافته است.
رویدادهای منجر به تخریب قبور ائمه در بقیع
در سال ۱۲۲۰ق، وهابیان پس از یک سال و نیم محاصره و به دلیل شیوع قحطی در مدینه، شهر را فتح کردند. بر اساس منابع موجود، سعود بن عبدالعزیز پس از اشغال مدینه، تمام اموال موجود در خزانه‌های حرم نبوی را توقیف نمود. و همچنین دستور ویران کردن تمام بناها و گنبدهای مدینه را صادر کرد. بر پایه این دستور، بارگاه چهار امام شیعه و همچنین بیت الاحزان، در حمله اول وهابیان در سال ۱۲۲۰ق شدتاً آسیب دید.
پس از این حوادث، دولت عثمانی لشکری را برای بازپس‌گیری مدینه از وهابیان اعزام کرد و در ذی‌الحجة ۱۲۲۷ق، مدینه را بازپس‌گرفت. در نتیجه، محمود دوم، سلطان عثمانی، در سال ۱۲۳۴ق دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد.
وهابیان مجدداً در ماه صفر ۱۳۴۴ق به مدینه حمله کردند. در این حمله، خسارت‌هایی به حرم نبوی و سایر اماکن مقدس اسلامی وارد شد. هفت ماه بعد، در ماه رمضان ۱۳۴۴ق، شیخ عبدالله بن بُلَیهد، قاضی القضات مکه، وارد مدینه شد و با استفتائی از مفتیان مدینه، حکم تخریب قبور را دریافت کرد.
در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ق، همه آثار تاریخی قبرستان بقیع، از جمله بارگاه‌ها، به‌فتوای شیخ عبدالله بلیهد، قاضی‌القضاة سعودی، با اتکا به فتوای مفتیان مدینه، ویران شدند. ۱۵ تن از مفتیان مدینه در فتوای مذکور، ساخت بنا بر قبور را اجماعاً ممنوع دانسته و به تخریب آن حکم دادند. با این حال، بر خلاف باور وهابیان، بناهای بر قبور به باور مشهور اهل‌سنت و شیعیان، با اعتقادات اسلامی تضادی ندارند. و زیارت قبور بزرگان دین و مزار مؤمنان، مستحب دانسته می‌شود. بر اساس اسناد موجود، پس از تخریب، ملک عبدالعزیز، پادشاه عربستان، در نامه‌ای خطاب به عبدالله بن بلیهد، اقدامات وی در این زمینه را تحسین کرد.
