آیت الله دکتر بهشتی
سید محمد حسینی بهشتی (۱۳۰۷ – ۱۳۶۰ش)، مشهور به شهید بهشتی و آیت‌الله بهشتی، از روحانیون برجسته و مؤثر در انقلاب اسلامی ایران بود. او در حوزه علمیه قم شاگرد علمای برجسته‌ای چون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، محقق داماد و علامه طباطبائی بود. بهشتی از معدود روحانیانی بود که تحصیلات دانشگاهی داشت و به زبان‌های انگلیسی و آلمانی مسلط بود. او از بنیان‌گذاران و اساتید مدرسه علمیه حقانی بود که دروس دینی را به روش‌های نوین آموزش می‌داد و همچنین دبیرستان دین و دانش را با هدف تقویت علمی جوانان مذهبی تأسیس کرد.
بهشتی از مخالفان نظام سلطنتی پهلوی بود و به همین دلیل فعالیت‌های سیاسی زیادی علیه آن انجام داد. او مدتی از ایران خارج شد و در مرکز اسلامی هامبورگ در آلمان فعالیت می‌کرد. در سال ۱۳۴۹ به ایران بازگشت و به فعالیت‌های فرهنگی از جمله تدوین کتب درسی دانش‌آموزان پرداخت. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، رهبری انقلاب او را به عنوان یکی از اعضای شورای انقلاب انتخاب کرد و پس از پیروزی نیز یکی از افراد مؤثر در تنظیم قانون اساسی بود. او همچنین نخستین رئیس دیوان عالی کشور در جمهوری اسلامی ایران بود.
پس از تشکیل جامعه روحانیت مبارز تهران، بهشتی با همکاری دوستانش حزب جمهوری اسلامی را تشکیل داد و نخستین دبیر کل آن شد. او در نهایت در یک عملیات تروریستی در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی در ۷ تیر ۱۳۶۰ش به همراه ۷۲ تن دیگر به شهادت رسید.
بهشتی در مسائل مختلف دینی صاحب نظر بود و گاه مواضعی متفاوت از سایر روحانیان داشت. به عنوان مثال، در دهه ۱۳۵۰ شمسی از علی شریعتی در برابر حملات حوزویان دفاع می‌کرد. از او آثاری منتشر شده که بخش مهمی از آن‌ها حاصل سخنرانی‌های اوست.
تولد و نسب
سید محمد حسینی بهشتی در دوم آبان ۱۳۰۷ در محله لُنبان اصفهان متولد شد. پدرش، سید فضل‌الله بهشتی، یکی از روحانیون برجسته اصفهان بود که نقش مهمی در تربیت مذهبی و علمی او داشت. مادرش نیز از خانواده‌ای اهل علم بود؛ پدر مادرش، حاج میرزا محمدصادق مدرس خاتون‌آبادی، از شاگردان معروف آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی بود. او نیز یکی از علمای برجسته اصفهان به شمار می‌رفت و تأثیر بسزایی در محیط علمی و مذهبی خانواده بهشتی داشت. این خانواده مذهبی و علمی، زمینه‌ساز رشد و تعالی فکری و دینی سید محمد حسینی بهشتی شد.
تحصیلات
سید محمد حسینی بهشتی دوره ابتدایی و دو سال اول دبیرستان را در مدارس دولتی اصفهان گذراند. در سال ۱۳۲۱ش، همزمان با آغاز دوره پرتلاطم و پرحادثه‌ای در ایران پس از سقوط رضاشاه، تصمیم گرفت وارد حوزه علمیه شود. او به مدرسه صدر اصفهان پیوست و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت. این انتخاب، مسیر زندگی او را به سوی دانش و فعالیت‌های دینی و مذهبی هدایت کرد و زمینه‌ساز نقش‌آفرینی‌های بعدی او در انقلاب اسلامی ایران شد.
تحصیل علوم دینی
سید محمد حسینی بهشتی در حوزه علمیه اصفهان به تحصیل ادبیات عرب، منطق، کلام و دروس سطح فقه و اصول پرداخت. همزمان با این تحصیلات دینی، بهشتی شروع به آموختن زبان انگلیسی نیز کرد که نشان‌دهنده علاقه او به گسترش دانش و ارتباط با جهان خارج بود.
در سال ۱۳۲۵ش، او به قم رفت تا تحصیلات دینی خود را در سطح بالاتری ادامه دهد. پس از یک سال، بهشتی در درس خارج فقه و اصول شرکت کرد و از محضر استادان برجسته‌ای چون آیت‌الله بروجردی، سید محمد محقق داماد، امام خمینی و شیخ مرتضی حائری یزدی بهره‌مند شد. این اساتید نقش مهمی در شکل‌گیری تفکر و مبانی دینی او داشتند.
بهشتی همچنین به فلسفه علاقه‌مند شد و در درس‌های فلسفی علامه طباطبائی شرکت کرد. او یکی از اعضای حلقه درسی بود که مقالات علامه طباطبائی در آن مطرح می‌شد. این مقالات، که بعدها به صورت کتاب معروف “اصول فلسفه و روش رئالیسم” منتشر شد، تأثیر زیادی بر بهشتی و سایر طلاب آن دوره داشت و موجب تعمیق فهم فلسفی او گردید. حضور در این حلقه علمی و فلسفی، نشان‌دهنده جستجوگری علمی و تمایل بهشتی به درک عمیق‌تر و جامع‌تر از مبانی دینی و فلسفی بود.
تحصیلات دانشگاهی
سید محمد حسینی بهشتی، همزمان با تحصیل در حوزه علمیه در قم، تحصیلات دبیرستانی ناتمام خود را به صورت داوطلب آزاد به پایان رساند. در سال ۱۳۲۷ش، پس از اخذ دیپلم ادبی، به دانشجویی در دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی کنونی) پرداخت.
در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۳۰ش، به تهران مهاجرت کرد و برای امرار معاش به تدریس مشغول شد. پس از اخذ درجه لیسانس در سال ۱۳۳۰ش، به قم بازگشت و در دبیرستان حکیم نظامی به عنوان دبیر زبان انگلیسی فعالیت کرد.
در سال ۱۳۱ش، او ازدواج کرد و همچنین به تحصیلات در حوزه علمیه ادامه داد. در سال ۱۳۳۵ش، به تصمیم دکتری فلسفه را در دانشکده معقول و منقول آغاز کرد. پس از وقفه ای به دلیل سفر به آلمان، در سال ۱۳۵۳ش موفق به اخذ درجه دکتری شد.
آثار سید محمد حسینی بهشتی
سید محمد حسینی بهشتی، علی‌رغم اینکه نویسنده‌ای کثیرالتألیف نبود، اما از طریق درس‌گفتارها و سخنرانی‌های خود به تألیف کتب مختلفی پرداخته است. برخی از آثار او عبارتند از:
- خدا از دیدگاه قرآن (رساله پایان‌نامه دکتری)
- شناخت اسلام (با همکاری محمد جواد باهنر و علی گلزاده غفوری)
- نماز چیست؟
- بانکداری، ربا و قوانین مالی در اسلام
- محیط پیدایش اسلام
- اقتصاد اسلامی
- شریعتی، جستجوگری در مسیر «شدن»
- حج در قرآن
- شناخت از دیدگاه قرآن
- ولایت، رهبری، روحانیت
- حق و باطل از دیدگاه قرآن
- بهداشت و تنظیم خانواده
- نقش آزادی در تربیت کودکان
- بایدها و نبایدها
- تفسیر سوره حمد
- پیامبری از نگاهی دیگر
- مبارزه پیروز (تحلیل قیام عاشورا)
- سه گونه اسلام
- درس‌گفتارهای فلسفه دین
- مقالات و گفتارهای در مبانی نظری قانون اساسی
این کتب و مقالات نشان از گستردگی و عمق دانش و تفکر دینی، فلسفی و اجتماعی بهشتی دارند و به عنوان یکی از روحانیون برجسته و فعال در اندیشه اسلامی شناخته می‌شود.
فعالیت‌های اجتماعی سید محمد حسینی بهشتی
سید محمد حسینی بهشتی، به عنوان یکی از روحانیون فعال و مؤثر در دوران انقلاب اسلامی و پس از آن، فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، و تربیتی داشته است که به شرح زیر است:
- مسافرت‌های تبلیغی: در سال ۱۳۲۶ش، به همراه گروهی که شامل مرتضی مطهری و با حمایت آیت‌الله بروجردی بود، شیوه جدیدی از مسافرت تبلیغی و مطالعات مذهبی را آغاز کردند. این فعالیت‌ها به منظور آموزش و تبلیغ ارزش‌های دینی به نسل جوان و دانشجویان بود.
- مشارکت در اعتصابات نفت: در سال ۱۳۳۱ش، در حمایت از نهضت ملی شدن نفت و در اعتصاباتی که به واقعه ۳۰ تیر و سقوط دولت قوام السلطنه در اصفهان منجر شد، فعالیت داشت و در متحصنان تلگراف‌خانه اصفهان سخنرانی کرد. این نشان می‌دهد که بهشتی از نخبگانی بود که به‌طور فعال در رویدادهای ملی شرکت می‌کرد و برای تغییرات اجتماعی و سیاسی در کشور ایران تلاش می‌کرد.
- تأسیس دبیرستان دین و دانش: در سال ۱۳۳۳ش، بهشتی به‌طور تصمیم‌گرا و با هدف تربیت نیروهای مذهبی کارآمد، دبیرستان دین و دانش را در قم تأسیس کرد. او مدیریت این دبیرستان را بر عهده گرفت و تا ۱۳۴۲ش فعالیت آموزشی و تربیتی در آن را ادامه داد.
- فعالیت‌های نشریاتی و آموزشی: بهشتی در سال‌های ۱۳۳۸-۱۳۳۹ش، فعالیت‌های فرهنگی جدیدی را در حوزه علمیه قم آغاز کرد. او مجله مکتب اسلام و سالنامه و فصلنامه مکتب تشیع را منتشر کرد و مقالاتی مانند «حکومت در اسلام» را نوشت و در جلساتی چون «گفتار ماه» در تهران به همراه روحانیان معروف سخنرانی می‌کرد.
- تأسیس مدرسه علمیه حقانی: با ایده‌های نو و انتقادی خود، بهشتی به تأسیس مدرسه علمیه حقانی پرداخت. این مدرسه با همکاری روحانیون دیگر به منظور اصلاح و بهبود در حوزه علمیه قم و تربیت نیروهای مذهبی تأسیس شد.
این فعالیت‌ها نشان از تلاش‌های پربار و تأثیرگذار بهشتی در اصلاح و ترقی حوزه علمیه، تربیت نیروهای مذهبی، و ترویج ارزش‌های دینی و اجتماعی در جامعه اسلامی دارد.
مبارزه سیاسی سید محمد حسینی بهشتی
پس از درگذشت آیت الله بروجردی و مرجعیت امام خمینی، سید محمد حسینی بهشتی به فعالیت‌های سیاسی پرداخت که نقش مهمی در انقلاب اسلامی داشتند:
- شرکت در وقایع مهم انقلابی: بهشتی در اوایل دهه ۱۳۴۰، در وقایع مهمی همچون واقعه ۲ فروردین و پانزدهم خرداد سال ۱۳۴۲ شرکت داشت. این وقایع نمادگران انقلابی بودند که به انتقال قدرت از حکومت پهلوی به دولت جمهوری اسلامی ایران منجر شد.
- عضویت در هیئت مؤتلفه: بهشتی عضوی از هیئت مؤتلفه اسلامی بود که تشکیل شده بود تا به اهداف انقلاب اسلامی و امام خمینی پشتیبانی کند. او به عنوان یکی از روحانیون مورد اعتماد امام خمینی، نقش مهمی در این هیئت داشت و در نظارت بر فعالیت‌های این تشکل مشارکت فعالی داشت.
- مسائل ساواک و ترک قم: به دلیل فعالیت‌های سیاسی و فکری گسترده، بهشتی با مشکلات با ساواک روبرو شد و از قم مجبور به ترک شد. این مسئله منجر به منصوب شدن وی به وزارت آموزش و پرورش شد، اما بعدها به تهران عزیمت کرد تا در فعالیت‌های سیاسی خود ادامه دهد.
فعالیت ها
با فعالیت‌های سیاسی خود، بهشتی به عنوان یکی از شخصیت‌های کلیدی در دوران انقلاب اسلامی، به تحولات بزرگی در ایران کمک کرد و نقش بسزایی در ایجاد دولت جمهوری اسلامی ایران و تدوین قانون اساسی این کشور داشت.
۱. فعالیت‌های علمی و آموزشی
بعد از بازگشت به ایران، بهشتی فعالیت‌های آموزشی متعددی را آغاز کرد. او به عنوان برنامه‌ریز درس تعلیمات دینی وزارت آموزش و پرورش فعالیت می‌کرد و همراه با روحانیون دیگری مانند شهید دکتر محمد جواد باهنر، علی گلزاده غفوری و سید رضا برقعی، کتاب‌های درسی در حوزه دینی و قرآن برای مدارس سراسر کشور تدوین و تألیف کرد. این کتاب‌ها در تقویت ایمان و ارزش‌های دینی در جوانان و نوجوانان ایران تأثیر بسزایی داشتند و به ترویج اسلام و ایجاد زمینه‌های فکری برای انقلاب اسلامی کمک کردند.
۲. دستگیری توسط ساواک
در سال ۱۳۵۴، بهشتی توسط ساواک دستگیر و به طور موقت زندانی شد. این دستگیری نشان از نگرانی و نظارت ساواک بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی وی داشت. با این حال، این اقدام نتوانست بازوی فعالیت‌های او را کاملاً خم کند و بهشتی پس از آزادی به فعالیت‌های خود ادامه داد.
۳. تألیف کتب و مقالات
بهشتی در این دوره، علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، مقالات و کتبی در زمینه‌های مختلف از جمله اسلام، فلسفه، و انقلاب اسلامی نوشت. این مقالات و کتب به پراکندگی دانش و ارتقای سطح فکری جامعه کمک کردند و بهشتی را به یکی از مفاخر علمی و فکری ایران بدل کردند.
۴. تأسیس موسسات و مدارس
بهشتی همچنین در این دوره، به تأسیس مدارس و موسسات آموزشی و تربیتی در قم و تهران مشغول بود. او با ایجاد زمینه‌های مناسب برای تربیت نخبگان دینی و مذهبی، نقش بسزایی در تأسیس و رشد این موسسات داشت.
در پاییز سال ۱۳۵۷، با نزدیک شدن به پیروزی انقلاب اسلامی و در راستای تسریع در روند انقلاب و تحقق مطالبات انقلابی، بهشتی به همکاری در تأسیس “جامعه روحانیت مبارز تهران” پرداخت. این تشکل به پیشنهاد عبدالمجید معادیخواه با مشارکت وی تأسیس شد و خود بهشتی نیز عضویت در هسته مرکزی این جامعه را بر عهده داشت.
مشخصات شخصیتی
سید محمد بهشتی با آگاهی از معارف اسلامی و آشنایی با برخی اندیشه‌های غربی، دارای صاحب چهره‌ای جذاب و قامتی بلند و اخلاقی برجسته بود. وی با صبر و استقامت در برابر دشمنی‌ها و تهمت‌های مختلف که به وی اطلاق می‌شد، حیرت‌آور عمل کرد و تلاش کرد تا با اصول اخلاقی اسلامی در تمامی اقداماتش همخوانی داشته باشد.
در نتیجه، سید محمد بهشتی به عنوان یکی از نخبگان و مدافعان اندیشه‌های امام خمینی، نقش مهمی در تشکیل و تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران داشت و تاثیر گذاری بسزایی بر روند انقلاب و شکل‌گیری حکومت اسلامی داشته است.
شهادت
سید محمد بهشتی، پس از سال‌های فعالیت مستمر و مؤثر در تشکیل و تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران، در تاریخ ۷ تیر سال ۱۳۶۰ به شهادت رسید. این حادثه ناشی از انفجار بمب در دفتر حزب جمهوری اسلامی بود که توسط سازمان تروریستی معروف به مجاهدین خلق انجام شد. در اعلامیه‌ای که امام خمینی در این باره صادر کرد، از بهشتی به عنوان «مظلوم زیسته و مظلوم مرده» یاد شد و او را خار چشم دشمنان اسلام توصیف کرد.
پس از تشییع مراسم شهادت در تهران، پیکر سید محمد بهشتی در بهشت زهرا به خاک سپرده شد. این حادثه نه تنها بهشتی را از دست دادیم، بلکه یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های دوران انقلاب اسلامی که نقش مهمی در شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی داشت، را به عنوان شهید به یادگار گرفتیم.
