حضرت عباس (علیه‌السلام) در فرهنگ شیعه
در فرهنگ شیعه، حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین شخصیت‌ها پس از چهارده معصوم (علیهم‌السلام) شناخته می‌شود و مقام بالایی در دل‌های شیعیان دارد. این جایگاه ویژه ناشی از ایثار، فداکاری و شجاعت او در واقعه کربلا است که او را به نمادی از وفاداری و فداکاری در راه حق تبدیل کرده است.
محمد بغدادی در کتاب خود فصلی از اثرش را به بررسی ارتباط شیعیان با حضرت عباس (علیه‌السلام) اختصاص داده است و به وضوح نشان داده است که محبت و علاقه به این شخصیت بزرگ در بین شیعیان بسیار عمیق و گسترده است. این ارتباط عاطفی به صورت‌های مختلفی در فرهنگ شیعه تجلی پیدا کرده است و حضرت عباس (علیه‌السلام) در حوزه‌های مختلفی همچون توسلات، عزاداری‌ها، و نمادسازی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.
توسل به حضرت عباس (علیه‌السلام)
به دلیل مقام و جایگاه ویژه‌ای که حضرت عباس (علیه‌السلام) در بین شیعیان دارد، مردم برای برآورده شدن حاجات خود به او توسل می‌جویند و نذورات خود را به نام او انجام می‌دهند. این توسل به حضرت عباس به عنوان باب‌الحوائج، نشان‌دهنده این است که شیعیان اعتقاد دارند که او میانجی‌گر و شفیع در پیشگاه خداوند است و از طریق او می‌توانند به حاجات و نیازهای خود دست یابند.
علاوه بر این، برخی از منابع تاریخی و روایی به نقل از کرامات حضرت عباس (علیه‌السلام) در حق افرادی از اهل سنت، مسیحیان، کلیمیان و ارمنی‌ها پرداخته‌اند. این کرامات به عنوان نشانه‌ای از برکت و شفاعت حضرت عباس در نظر شیعیان و حتی غیرشیعیان شناخته می‌شود.
عزاداری‌ها و نمادسازی‌ها
عزاداری برای حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز تاسوعا، نهم محرم، به یاد فداکاری‌های او در کربلا برگزار می‌شود و این روز در ایران به عنوان تعطیل عمومی شناخته می‌شود. همچنین، در حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) که در کنار حرم امام حسین (علیه‌السلام) واقع شده است، میلیون‌ها زائر در مناسبت‌های مختلف به زیارت این مکان مقدس می‌روند و از برکات آن بهره‌مند می‌شوند.
نمادسازی‌ها برای حضرت عباس (علیه‌السلام) در قالب‌های مختلفی از جمله سقاخانه‌ها، خیریه‌ها و اماکن عمومی صورت گرفته است که هر کدام به نوعی بیانگر ارادت و محبت شیعیان به این شخصیت بزرگ تاریخ اسلام است.
عزاداری روز تاسوعا
در مراسم مذهبی دهه محرم، نهم محرم، که به روز تاسوعا معروف است، به عزاداری برای حضرت عباس (علیه‌السلام) اختصاص دارد. این روز، پس از روز عاشورا، به عنوان یکی از مهم‌ترین و باعظمت‌ترین زمان‌های برگزاری مراسم عزاداری در میان شیعیان شناخته می‌شود. در این روز، شیعیان در مساجد، هیئت‌ها و تکیه‌ها به برگزاری مراسم عزاداری و سوگواری پرداخته و یاد و خاطره فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) را گرامی می‌دارند.
در ایران و برخی از کشورهای اسلامی، روز تاسوعا به عنوان یک تعطیل عمومی شناخته می‌شود و این روز به‌طور ویژه به مراسم عزاداری و سوگواری اختصاص دارد.
مراسم عزاداری و «دو دمه» معروف
یکی از برنامه‌های ویژه‌ای که در این روز برگزار می‌شود، خواندن «دو دمه» است. در این مراسم، عزاداران حسینی به دو دسته تقسیم می‌شوند و هر دسته به ترتیب، مصراع‌های مختلف این مرثیه را می‌خوانند. متن معروف این دو دمه به شرح زیر است:
ای اهل حرم میر و علمدار نیامد، علمدار نیامد
سقای حسین (علیه‌السلام) سید و سالار نیامد، علمدار نیامد
این مراسم به عنوان نمادی از وفاداری و فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا برگزار می‌شود و با شور و شوق خاصی از سوی شیعیان به یاد آورده می‌شود.
آیین‌ها و نمادهای دیگر در فرهنگ شیعه
علم‌گردانی
یکی از آیین‌های عزاداری در فرهنگ شیعه، «علم‌گردانی» است. در این مراسم، علم به عنوان نمادی از حضرت عباس (علیه‌السلام) و علمدار کربلا به اهتزاز درمی‌آید. علم به عنوان سمبلی از افتخار، شجاعت و فداکاری‌های حضرت عباس، در مراسم‌های عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) به ویژه در روز تاسوعا و عاشورا به نمایش گذاشته می‌شود. علم‌گردانی در بسیاری از مساجد، هیئت‌ها و تکیه‌های مذهبی به عنوان نمادی از وفاداری و جانفشانی‌های حضرت عباس برگزار می‌شود.
سقایی
یکی از آیین‌های منقبت‌خوانی در ایام عزاداری، به ویژه در تاسوعا و عاشورا، «سقایی» است. این آیین به دو صورت مختلف برگزار می‌شود:
- نوحه‌خوانی جمعی: در این بخش از آیین سقایی، نوحه‌خوانی به صورت جمعی انجام می‌شود و اشعار و نوحه‌های خاصی برای یادآوری فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) و تشنگی امام حسین (علیه‌السلام) در روز عاشورا خوانده می‌شود. یکی از اشعار رایج در این بخش به شرح زیر است:
آبی بنوش و لعنت حق بر یزید کن / جان را فدای مرقد شاه شهید کن
- سیراب کردن تشنگان: در این بخش، سقاها با پوشیدن لباس‌های مخصوص و با استفاده از کوزه‌ها و مشک‌ها به میان عزاداران رفته و آن‌ها را سیراب می‌کنند. این آیین در تلاش است تا با آب‌رسانی به عزاداران، یادآور تشنگی و زحمات حضرت عباس (علیه‌السلام) و یاران امام حسین (علیه‌السلام) در کربلا باشد.
فرهنگ سقایی در بسیاری از شهرهای شیعه‌نشین در عراق و ایران رواج دارد و تأثیر این فرهنگ در سقاخانه‌های متعددی که به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) ساخته شده‌اند، قابل مشاهده است. این سقاخانه‌ها به عنوان نمادهایی از محبت و یادآوری فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) و به عنوان میراث‌های معنوی شیعه شناخته می‌شوند.
آیین‌ها و نمادهای مرتبط با حضرت عباس (علیه‌السلام)
قسم خوردن به حضرت عباس (علیه‌السلام)
قسم خوردن به حضرت عباس (علیه‌السلام) در میان شیعیان و حتی اهل سنت، به عنوان یک سنت و عمل رایج شناخته می‌شود. بسیاری از شیعیان در تلاش‌های خود برای پایان دادن به نزاع‌ها و اختلافات، به حضرت عباس قسم می‌خورند. و این عمل را نشانه‌ای از صداقت و اطمینان می‌دانند. برخی از شیعیان و حتی اهل سنت، این قسم را به عنوان سوگند واقعی و معتبر در نظر می‌گیرند. و آن را برای تحکیم پیمان‌ها، عهدها و قراردادها به کار می‌برند. توجه ویژه به حضرت عباس برای قسم خوردن، ناشی از ویژگی‌های برجسته او مانند شجاعت، وفاداری، غیرت، ادب و جوانمردی است. یکی از نمونه‌های تاریخی این عمل، مربوط به حردان تکریتی وزیر دفاع پیشین عراق است. که با همراهی احمد حسن البکر و صدام حسین، برای تحکیم پیمان خود به حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) رفتند و در آنجا سوگند یاد کردند.
سُفْرَه ابوالفضل
سُفْرَه ابوالفضل یا سفره نذری ابوالفضل، یکی از مراسم نذری و آداب مذهبی در میان شیعیان است. که در آن، سفره‌ای از خوراکی‌ها گسترده می‌شود و آداب خاصی در کنار آن انجام می‌گیرد. این مراسم به ویژه در ایام محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. سفره ابوالفضل به عنوان یکی از مهم‌ترین سفره‌های نذری در فرهنگ شیعه شناخته می‌شود. و در آن، اذکار و دعاهای ویژه‌ای برای حضرت عباس (علیه‌السلام) خوانده می‌شود. این سفره به عنوان نشانه‌ای از محبت و وفاداری به حضرت عباس، در بسیاری از مناطق شیعه‌نشین برگزار می‌شود.
عباسیه‌ها یا بیت‌العباس
عباسیه‌ها یا بیت‌العباس به مکان‌های مذهبی و عزاداری اطلاق می‌شود که به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) ساخته شده‌اند. این مکان‌ها به عنوان مراکز عزاداری و برگزاری مراسم‌های مذهبی در ایام محرم و سایر مناسبت‌ها استفاده می‌شوند. در عباسیه‌ها علاوه بر عزاداری برای حضرت عباس (علیه‌السلام)، برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی نیز برگزار می‌شود. و کارکردهای آن‌ها مشابه با حسینیه‌ها و تکیه‌ها است.
روز جانباز
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز چهارم شعبان به مناسبت تولد حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان روز جانباز نامگذاری شده است. این روز به یاد فداکاری‌ها و جانفشانی‌های حضرت عباس در واقعه کربلا و همچنین به حمایت از جانبازان و ایثارگران اختصاص دارد. در این روز، مراسمات ویژه‌ای برای گرامی‌داشت یاد حضرت عباس و احترام به جانبازان برگزار می‌شود.
پنجه دست یا نماد خمسه
پنجه دست یا نماد خمسه که در برخی از مناطق شیعه‌نشین مورد استفاده قرار می‌گیرد، به عنوان نماد دست‌های بریده حضرت عباس (علیه‌السلام) شناخته می‌شود. این نماد بر روی عَلَم‌ها، پرچم‌ها و سایر نشانه‌های مذهبی نصب می‌شود و به یادآوری فداکاری‌های حضرت عباس در کربلا پرداخته می‌شود. برخی از شیعیان نیز این نماد را به عنوان نماد پنج تن آل عبا می‌شناسند و آن را به عنوان نشانه‌ای از پاکی و قداست اهل بیت (علیهم‌السلام) مورد توجه قرار می‌دهند.
اماکن و بناهای مربوط به حضرت عباس (علیه‌السلام)
در ایران و عراق، مکان‌های مختلفی وجود دارد که به دلیل محبت به حضرت عباس (علیه‌السلام) و به جهت توسل و نذر، مورد احترام مردم قرار گرفته‌اند. این مکان‌ها به عنوان زیارتگاه‌ها و مراکز مذهبی شناخته شده‌اند و هر ساله زائران زیادی به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند. در ادامه به بررسی برخی از این اماکن و بناها پرداخته شده است:
حرم حضرت عباس (علیه‌السلام)
حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) در شهر کربلا و در فاصله‌ی ۳۷۸ متری شمال شرقی حرم امام حسین (علیه‌السلام) واقع شده است. و یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان به شمار می‌آید. این حرم به عنوان مرکز مذهبی و معنوی در کربلا شناخته شده و زائران از نقاط مختلف جهان برای زیارت و ادای نذورات به این مکان مقدس می‌آیند. بین الحرمین، نام محل فاصله‌ی میان حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) و حرم امام حسین (علیه‌السلام) است. و به عنوان مکان مقدس و محل زیارت مورد توجه زائران قرار دارد.
بنا بر نظر بسیاری از مورخان، حضرت عباس (علیه‌السلام) در همان محل شهادت خود در کنار نهر علقمه دفن شده است. امام حسین (علیه‌السلام) به دلیل احترام به وصیت برادر و یا به دلایل دیگر، بدن حضرت عباس (علیه‌السلام) را از محل شهادت به خیمه‌ها نبرد و در همان جا دفن کرد. برخی نویسندگان مانند عبدالرزاق مقرم بر این باورند که دلیل این عمل، ایجاد یک مرقد و حرم جداگانه برای حضرت عباس (علیه‌السلام) بوده است. اگرچه این دیدگاه بدون مستندات قوی تاریخی است.
مقام کف‌العباس
مقام کف‌العباس به دو مکان مقدس اطلاق می‌شود که گفته می‌شود در این نقاط، دست‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) از بدن جدا شده و به زمین افتاده‌اند. این دو مکان در قسمت شمال شرقی و جنوب شرقی بیرون حرم حضرت عباس (علیه‌السلام) و در ورودی دو کوچه‌ی بازارمانند قرار دارند. در این نقاط، نمادها و یادبودهایی برای حضرت عباس (علیه‌السلام) ساخته شده و زائران این مکان‌ها را به عنوان مکان‌های زیارتی و مراکز توسل زیارت می‌کنند.
حرم و زیارتگاه‌های ایران
در ایران نیز، سقاخانه‌ها و مراکز عزاداری ویژه‌ای به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) وجود دارد که به عنوان مراکز مذهبی و معنوی مورد توجه شیعیان است. این مکان‌ها شامل سقاخانه‌های بزرگ و آستان‌های مقدس هستند که به یاد حضرت عباس (علیه‌السلام) و به عنوان مراکز برگزاری مراسم‌های عزاداری و مناسبت‌های مذهبی برپا می‌شوند.
حرم‌های دیگر در جهان اسلام
علاوه بر کربلا، حرم‌ها و زیارتگاه‌های کوچک‌تر نیز در برخی کشورهای اسلامی وجود دارد که به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) و برای برگزاری مراسم‌های مذهبی و ادای نذورات به زائران خدمات‌رسانی می‌کنند. این مکان‌ها به عنوان مراکز مذهبی محلی برای شیعیان در کشورهای مختلف عمل می‌کنند. و به ویژه در ایام محرم و روز تاسوعا و عاشورا میزبان جمعیت زیادی از زائران هستند.
سفره‌های نذری و مراسم‌های ویژه
در کنار این مکان‌ها، سفره‌های نذری و مراسم‌های ویژه‌ای به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) در شهرهای مختلف ایران و عراق برگزار می‌شود. این مراسم‌ها شامل سفره‌های نذری و آیین‌های خاص برای یادآوری فداکاری‌های حضرت عباس و مشارکت در عزاداری‌های محرم هستند.
قدگاه‌های حضرت عباس (علیه‌السلام)
قدمگاه‌ها مکان‌های مقدسی هستند که به یاد حضرت عباس (علیه‌السلام) و برای ادای نذورات و دعای حاجت طراحی شده‌اند. در این مکان‌ها، مردم به قصد برآورده شدن حاجات خود به حضرت عباس (علیه‌السلام) توسل جسته و اعمال عبادی و زیارت انجام می‌دهند. برخی از قدگاه‌های مشهور در ایران به شرح زیر هستند:
- قدمگاه سمنان: در این مکان، مردم به یاد حضرت عباس (علیه‌السلام) جمع می‌شوند و برای برآورده شدن حاجات و دعا به این قدمگاه مراجعه می‌کنند.
- قدمگاه هویزه: در هویزه نیز قدمگاهی به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) وجود دارد که به عنوان یکی از مراکز مذهبی شناخته می‌شود.
- قدمگاه بوشهر: مردم بوشهر نیز برای نذر و دعا به این قدمگاه مراجعه می‌کنند و این مکان در میان مردم منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است.
- قدمگاه شیراز: در شیراز، قدمگاه‌هایی به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) وجود دارد که به عنوان یکی از مراکز زیارتی در این شهر شناخته می‌شود.
- نظرگاه لار: در شهر لار، نظرگاهی وجود دارد که اهل سنت این منطقه در سه‌شنبه‌های هر هفته برای حاجت و نذر به این مکان می‌روند.
سقاخانه‌های حضرت عباس (علیه‌السلام)
سقاخانه‌ها از جمله نمادهای مذهبی شیعه هستند که برای آب دادن به رهگذران و کسب ثواب ساخته می‌شوند. این مکان‌ها به یاد سقایت حضرت عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا طراحی شده‌اند و معمولاً در معابر عمومی و مناطق پر تردد واقع شده‌اند. سقاخانه‌ها در فرهنگ شیعه به عنوان مراکز نذر و توسل شناخته می‌شوند و در آنجا معمولاً شمع روشن می‌شود یا دخیل بسته می‌شود.
- سقاخانه‌های فراوانی در نقاط مختلف جهان به نام حضرت عباس (علیه‌السلام) وجود دارد که به عنوان مراکز مذهبی و مراسم عزاداری برای شیعیان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سقانفارها
سقانفارها که به نام‌های ساقی‌نِفار یا سقّاتالار نیز شناخته می‌شوند. بناهای سنتی در منطقه مازندران در ایران هستند که برای برگزاری مراسم عزاداری و ادای نذر به یاد حضرت عباس (علیه‌السلام) ساخته شده‌اند. این بناها معمولاً در مجاورت مکان‌های مذهبی مانند مسجدها، تکایا و حسینیه‌ها واقع شده و به عنوان مراکز فرهنگی و مذهبی برای برگزاری مراسم‌های ویژه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- سقانفارها به طور خاص به حضرت عباس (علیه‌السلام) منتسب هستند و در این مکان‌ها مراسم‌های عزاداری و نذرهای مذهبی برگزار می‌شود.
ویژگی‌ها و کاربردهای سقاخانه‌ها و سقانفارها
- سقاخانه‌ها و سقانفارها هر دو به یاد سقایت حضرت عباس (علیه‌السلام) و فداکاری‌های او در کربلا ساخته شده‌اند. و به عنوان مراکز عبادی و فرهنگی در بین شیعیان شناخته می‌شوند.
- در سقاخانه‌ها مردم برای توسل و برآورده شدن حاجات خود به این مکان‌ها می‌آیند و در سقانفارها به اجرای مراسم‌های عزاداری و ادای نذورات می‌پردازند.
- این مکان‌ها به عنوان نمادهای مذهبی برای یادآوری فداکاری‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) در واقعه کربلا و شعائر عاشورا عمل می‌کنند.
