شهادت حضرت عباس (علیه السلام)
بعد از آنکه شمر بن ذی‌الجوشن از طرف ابن زیاد برای آغاز جنگ با امام حسین (علیه‌السلام) به کربلا آمد، عبدالله بن ابی‌محل، برادرزاده ام‌البنین و از همراهان شمر، از ابن زیاد امان‌نامه‌ای برای حضرت عباس (علیه‌السلام) و برادرانش گرفت. او این امان‌نامه را با خود به خیمه‌های حسین (علیه‌السلام) آورد و به حضرت عباس و برادرانش گفت:
«این امان‌نامه را دایی شما برایتان فرستاده است.»
پاسخ حضرت عباس (علیه‌السلام)
حضرت عباس (علیه‌السلام) با شنیدن این خبر پاسخ دادند:
«به دایی ما سلام برسان و بگو ما نیاز به امان‌نامه نداریم، امان خداوند برای ما بهتر از امان‌نامه ابن سمیه است.»
این پاسخ نشان‌دهنده‌ی اعتماد عمیق حضرت عباس (علیه‌السلام) به وعده‌های الهی و استقامت در راه حق بود.
امان‌نامه شمر بن ذی‌الجوشن
شرح واقعه
در شب نهم محرم، شمر بن ذی‌الجوشن با حضرت عباس (علیه‌السلام) و برادرانش مواجه شد و به آنها گفت:
«پسران خواهرم کجایند؟»
حضرت عباس (علیه‌السلام) و برادرانش به شمر پاسخ دادند:
«چه می‌خواهی؟»
شمر در پاسخ گفت:
«شما در امان هستید.»
پاسخ حضرت عباس (علیه‌السلام)
حضرت عباس (علیه‌السلام) و برادرانش با خشم به شمر پاسخ دادند:
«اگر تو دایی ما هستی، خدا تو و امان‌نامه‌ات را لعنت کند. تنها برای ما امان‌نامه آوردی و پسر پیامبر را رها کردی!»
ابن اعثم نیز گزارش کرده است که حضرت عباس (علیه‌السلام) در جواب شمر گفت:
«مرگ بر تو ای شمر! خدا تو و امان‌نامه‌ات را لعنت کند؛ ای دشمن خدا! آیا به ما می‌گویی از دشمن اطاعت کنیم و دست از یاری برادرمان برداریم؟»
این پاسخ نشان‌دهنده‌ی استقامت و وفاداری حضرت عباس (علیه‌السلام) به برادرش و آرمان‌های کربلا بود.
اختلاف‌نظرها درباره امان‌نامه‌ها
گزارش‌های متفاوت
بعضی از مؤلفان و تاریخ‌نگاران گزارش‌هایی متفاوت از وقایع کربلا ارائه داده‌اند. برای مثال، ابن کثیر نقل کرده است که برادران حسین (علیه‌السلام) به شمر گفتند:
«اگر به ما و برادرمان حسین امان می‌دهی، ما نیز امان‌نامهٔ تو را قبول می‌کنیم و گرنه ما نیازی به امان‌نامه‌ات نداریم.»
این گزارش به دلیل تأخر زمانی و محتوای آن مورد نقد قرار گرفته و با گزارش‌های کتب کهن در تناقض است.
تحلیل و بررسی
تأمل در امان‌نامه‌ها
- امان‌نامه‌ها در واقع ابزاری برای فریب و به زانو درآوردن دشمنان بودند و حضرت عباس (علیه‌السلام) و برادرانش با صداقت و شجاعت به این ترفندها پاسخ دادند.
- پاسخ‌های حضرت عباس (علیه‌السلام) به امان‌نامه‌ها نشان‌دهنده‌ی عزم راسخ و وفاداری ایشان به اصول قیام عاشورا است.
برادران حضرت عباس (ع)
حضرت عباس (علیه‌السلام) چهار برادر مادری به نام‌های جعفر، عبدالله، عثمان و عباس داشت. این چهار برادر در روز عاشورا در کنار حضرت عباس به میدان جنگ رفتند و در راه دفاع از امام حسین (علیه‌السلام) و اصول قیام عاشورا به شهادت رسیدند.
تشویق به میدان رفتن
گزارش‌های تاریخی
- شیخ مفید، طبرسی، ابن‌نما، و ابن‌حاتم در کتب تاریخی خود نقل کرده‌اند که حضرت عباس (علیه‌السلام) در عصر عاشورا به برادرانش گفت:
«ای فرزندان مادرم! به میدان بروید تا من شما را مشاهده کنم [چگونه در راه خدا به شهادت می‌رسید]؛ من شما را برای خدا و رسولش نصیحت کردم، چرا که شما فرزندی ندارید.»
حضرت عباس (علیه‌السلام) با این گفتار به برادرانش به‌نوعی توصیه می‌کند که برای جهاد و شهادت در راه خدا آماده شوند، و به آنها یادآور می‌شود که شهادتشان در راه حق و در کنار امام حسین (علیه‌السلام) اجر عظیمی خواهد داشت.
- محمدعلی اُردوبادی نیز بیان می‌کند که حضرت عباس (علیه‌السلام) به دلیل اجر و ثواب برای تجهیز برادرانش به جهاد و صبر بر شهادت آنها را به میدان دعوت کرده بود. وی می‌گوید:
«شاید علت اینکه حضرت عباس برادرانش را زودتر به میدان فرستاد این بود که اجر تجهیز آنان برای جهاد و همچنین اجر صابران بر شهادت برادر را ببرد.»
این نظر نشان‌دهنده‌ی دوراندیشی و فداکاری حضرت عباس (علیه‌السلام) در راه تحقق اهداف قیام عاشورا است.
نقد و بررسی دیگر گزارش‌ها
- در گزارش دیگری که به ابومخنف و طبری نسبت داده شده، آمده است که حضرت عباس (علیه‌السلام) به برادرانش گفت:
«ای فرزندان مادرم به میدان بروید تا من از شما ارث ببرم، زیرا شما فرزندی ندارید.»
این گزارش به دلیل ناهمخوانی با وضعیت آن زمان و قوانین ارث‌بردن نقد شده است. به ویژه در آن شرایط، حضرت عباس (علیه‌السلام) می‌دانست که شهادت نزدیک است و درخواست ارث منطقی به نظر نمی‌رسد. همچنین طبق قانون ارث، با وجود ام‌البنین، ارث به حضرت عباس نمی‌رسید، بلکه ام‌البنین وارث فرزندانش می‌شد.
شهادت برادران حضرت عباس (ع)
جزئیات شهادت
برادران حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز عاشورا با ایثار و شجاعت در میدان نبرد حاضر شدند و به شهادت رسیدند:
- جعفر بن علی (علیه‌السلام): در میانه جنگ، به میدان رفت و با دشمنان جنگید تا جان خود را در راه خدا فدای امام حسین (علیه‌السلام) کرد.
- عبدالله بن علی (علیه‌السلام): در روز عاشورا به میدان رفته و به شهادت رسید.
- عثمان بن علی (علیه‌السلام): دیگر برادر حضرت عباس که به دفاع از امام حسین (علیه‌السلام) پرداخت و به شهادت رسید.
تحلیل فداکاری‌های حضرت عباس (ع)
حضرت عباس (علیه‌السلام) با رفتار و گفتار خود در روز عاشورا نشان داد که وفاداری و ایثار در راه حق، نه تنها وظیفه‌ای فردی بلکه وظیفه‌ای الهی و معنوی است. دعوت او به میدان جنگ برای برادرانش و ایثار آنها در راه دین، نمونه‌های برجسته‌ای از فداکاری و دین‌داری هستند.
نماد فداکاری و شجاعت
شهادت برادران حضرت عباس (علیه‌السلام) به عنوان بخشی از قیام عاشورا، به‌ویژه در روز عاشورا، نماد و درس بزرگی از فداکاری و شجاعت در راه اصول اسلامی است.
رجزهای حضرت عباس (ع) در روز عاشورا
در روز عاشورا، حضرت عباس (علیه‌السلام) با رجزها و شعارهای خود به شجاعت، ایثار و وفاداری خود نسبت به امام حسین (علیه‌السلام) و اهداف قیام عاشورا به نمایش گذاشت. این رجزها نه تنها به توصیف شخصیت والای او پرداخته‌اند، بلکه نشان‌دهنده‌ی عزم راسخ و ایمان قوی ایشان در روز عاشورا هستند.
رجزهای مشهور حضرت عباس (ع)
1. رجز: «أقسَمتُ بِالله الأَعَزِّ الأَعظَم»
متن رجز:
أقسَمتُ بِالله الأَعَزِّ الأَعظَموَ بِالحَجونِ صادِقاً وَ زَمزَموَ بِالحَطیمِ وَالفَنَا المُحَرَّمِلَیُخضَبَنَّ الیَومَ جِسمی بِدَمیدونَ الحُسَینِ ذِی الفَخارِ الأَقدَمِإمامُ أهلِ الفَضلِ وَالتَّکَرُّم
ترجمه: «به خدای عزیزترین و شکوه‌مندترین، صادقانه سوگند و نیز به حجون و به آب زمزم. به خانه خدا و ساحت مسجد الحرام سوگند که امروز پیکرم به خون رنگین خواهد شد. پیش پای حسین که صاحب و پیشگام در فضیلت‌ها و افتخارات است پیشوای اهل فضیلت و کرامت.»
توضیح: در این رجز، حضرت عباس (علیه‌السلام) به خدا و مقدسات اسلامی سوگند می‌خورد که برای دفاع از امام حسین (علیه‌السلام) و هدف قیام عاشورا آماده است و در این راه به شهادت خواهد رسید.
2. رجز: «لا أرهَب الموتَ إذ الموتُ زقا»
متن رجز:
لا أرهَب الموتَ إذ الموتُ زقاحتی أُواری فی المصالیت لقانفسی لنفس المصطفی الطُّهر وَقاانی أنا العباس أغدو بالسِّقاو لا أخاف الشر یوم المُلتقیو لا أخاف الشر یوم الملتقی
ترجمه: «از مرگ نمی‌ترسم هنگامی که بانگ زند، تا وقتی که میان مردان کار آزموده افتاده و به خاک پوشیده شوم، جان من سپر و فدایی جان حسین است که برگزیده و پاک است، من عباس هستم که با مشک می‌آیم و روز نبرد از شر دشمنان هیچ باکی ندارم.»
توضیح: حضرت عباس (علیه‌السلام) در این رجز به بی‌باکی خود از مرگ و پایداری در دفاع از امام حسین (علیه‌السلام) اشاره می‌کند. این رجز به وضوح از ایمان و عزم راسخ حضرت عباس برای دفاع از حق در برابر باطل پرده برمی‌دارد.[۷۸]
3. رجز: «مرگ اگر مرگ است گو نزد من آی»
متن رجز:
مرگ اگر مرگ است گو نزد من آیتا در آغوشش بگیرم تنگ تنگمن از آن عمری ستانم جاوداناو زمن دلقی ستاند رنگ رنگ
ترجمه: «وَاللهِ إن قَطَعتُمُ یَمینی إنّی اُحامی أبَداً عَن دینی وعَن إمامٍ صادِقِ الیَقینِ نَجلِ النَّبِیِّ الطّاهِرِ الأَمین[۸۰]»
توضیح: در این رجز، حضرت عباس (علیه‌السلام) از مرگ نمی‌ترسد و به شهادت به عنوان فرصتی برای رسیدن به عمر جاودان و در راه حسین (علیه‌السلام) می‌نگرد. این بیان نشان‌دهنده‌ی فداکاری و ایثار حضرت عباس (علیه‌السلام) در برابر دشمنان دین است.[۷۹]
4. رجز: «وَاللهِ إن قَطَعتُمُ یَمینی»
متن رجز:
وَاللهِ إن قَطَعتُمُ یَمینیإنّی اُحامی أبَداً عَن دینیوعَن إمامٍ صادِقِ الیَقینِنَجلِ النَّبِیِّ الطّاهِرِ الأَمین
ترجمه: «به خدا سوگند! اگر چه دست راستم را قطع نمودید، ولی من پیوسته از دینم و از امامی که در یقینش صادق است و فرزند پیامبر پاک و امین است، حمایت می‌کنم.»
توضیح: این رجز بیانگر پایمردی و ثبات قدم حضرت عباس (علیه‌السلام) در دفاع از دین اسلام و امام حسین (علیه‌السلام) است. او با قاطعیت و ایمان به وظیفه خود ادامه می‌دهد و در برابر دشمنان دین ایستادگی می‌کند.
شهادت حضرت عباس (ع)
شهادت حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز عاشورا یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین وقایع قیام عاشورا است. شجاعت و ایثار حضرت عباس در این روز به عنوان یک نماد از وفاداری و فداکاری برای امام حسین (علیه‌السلام) به شمار می‌آید. در زیر به گزارش‌های تاریخی و جزئیات شهادت حضرت عباس (علیه‌السلام) پرداخته شده است.
زمان و نحوه شهادت حضرت عباس (ع)
زمان شهادت
بنابر نظر اکثریت مورخان، حضرت عباس (علیه‌السلام) در روز دهم محرم (عاشورا) به شهادت رسید. محمدحسن مظفر در کتاب خود، دو نظر دیگر مبنی بر شهادت حضرت عباس در روز هفتم محرم و نهم محرم را ذکر کرده، اما این نظرات را ضعیف و نادیده دانسته است.[۸۲]
گزارش‌های تاریخی درباره شهادت حضرت عباس (ع)
- گزارش شیخ مفید:
شیخ مفید در کتاب خود نقل کرده است که حضرت عباس (علیه‌السلام) به همراه امام حسین (علیه‌السلام) به میدان نبرد رفتند، اما دشمنان بین این دو فاصله انداختند. در حالی که امام حسین (علیه‌السلام) زخمی شد و به خیمه‌ها بازگشت، حضرت عباس به تنهایی در میدان جنگید تا اینکه زخم‌هایش او را ناتوان کرد و در نهایت به شهادت رسید.[۸۵]
- گزارش‌های دیگر منابع:
ابومخنف و طبری گزارش کرده‌اند که حضرت عباس پس از شهادت همه اصحاب و بنی‌هاشم، به سمت شریعه فرات رفت تا آب بیاورد و در مسیر برگشت، به شدت زخمی شد و در نخلستان به شهادت رسید.[۹۰] در این گزارش، زید بن ورقاء و حکیم بن طفیل طائی به عنوان قاتلان حضرت عباس معرفی شده‌اند.
بلاذری نیز در کتاب «أنساب الأشراف» می‌نویسد که گروهی از دشمنان به حضرت عباس ضربه زدند که حرملة بن کاهل یکی از آنها بود.[۸۷] در زیارت ناحیه غیرمشهور و روایات دیگر، یزید بن رقاد و حکیم بن طفیل طائی به عنوان قاتلان حضرت عباس معرفی شده‌اند.[۸۸][۸۹]
خوارزمی در کتاب خود نقل کرده است که پس از شهادت حضرت عباس، امام حسین (علیه‌السلام) بر نعش برادرش حاضر شد و با گریه گفت: «الآنَ اِنکَسَرَ ظَهری وَ قَلَّت حیلَتی» یعنی «اکنون کمرم شکست و چاره‌ام اندک شد.»[۹۲]
منابع تاریخی به سن حضرت عباس (علیه‌السلام) هنگام شهادت ۳۴ سال ذکر کرده‌اند.
آب نخوردن حضرت عباس (علیه‌السلام) به احترام امام حسین (علیه‌السلام)
واقعه آب نخوردن حضرت عباس (علیه‌السلام) در شریعه فرات به عنوان یک عمل ایثارگرانه و عاطفی در تاریخ عاشورا شناخته می‌شود. این واقعه نشان‌دهنده عمق وفاداری و دلسوزی حضرت عباس به برادرش امام حسین (علیه‌السلام) است. در زیر به بررسی این واقعه، منابع تاریخی و تحلیل‌های مربوط به آن پرداخته شده است.
واقعه آب نخوردن حضرت عباس (ع)
متن اصلی واقعه
در کتاب «المنتخب» فخرالدین طریحی، روایت شده است که حضرت عباس (علیه‌السلام) وقتی به شریعه فرات رسید، دستانش را پر از آب کرد تا بنوشد. اما وقتی یاد تشنگی امام حسین (علیه‌السلام) و دیگران در خیمه‌ها افتاد، تصمیم گرفت تا آب را نیاشامد و با لب تشنه و مشکی پر از آب از فرات خارج شد.[۹۵]
علامه مجلسی نیز در کتاب «بحار الأنوار» به همین واقعه اشاره کرده است، هرچند او نام منبع اصلی را ذکر نکرده است.[۹۶]
شعر و ادب درباره آب نخوردن حضرت عباس (ع)
شاعر و مرثیه‌سرای اهل‌بیت (علیه‌السلام) حبیب‌الله چایچیان در این باره چنین سروده است:
کربلا کعبهٔ عشق است و من اندر احرام
شد در این قبلهٔ عشاق دو تا تقصیرم
دست من خورد به آبی که نصیب تو نشد
چشم من داد از آن آبِ روان تصویرم
باید این دیده و این دست دهم قربانی
تا که تکمیل شود حجّ من و تقدیرم[۹۷]
در این شعر، چایچیان به زیبایی به ایثار و وفاداری حضرت عباس (علیه‌السلام) اشاره کرده و به تصور خود از این واقعه پرداخته است.
تحلیل‌های تاریخی و متنی درباره واقعه آب نخوردن
تحلیل اردوبادی
محمدعلی اردوبادی در تحلیل‌های خود به بررسی چند شعر و متون مربوط به زیارت ناحیه مقدسه پرداخته و تلاش کرده است تا اثبات کند که واقعه آب نخوردن حضرت عباس (علیه‌السلام) اتفاق افتاده است.[۹۸]
نقد و تحلیل جویا جهان‌بخش
جویا جهان‌بخش در یادداشتی اشاره کرده است که این واقعه در متون کهن به صورت مستند نیامده است و احتمال می‌دهد که این داستان از سوگ‌سروده‌های کهن در مقاتل الطالبیین برگرفته شده است که در آن گفته شده: «ابوالفضل با همه تشنگی، آب را نثار حسین کرد».
