کمال‌الدین علی محتشم کاشانی
کمال‌الدین علی محتشم کاشانی (۹۰۵-۹۹۶ هجری قمری)، یکی از شاعران برجسته فارسی‌سرای سده دهم در دوره صفوی است. او بیشتر به خاطر ترکیب‌بند معروفش شناخته می‌شود، که در ایام عزاداری امام حسین(ع) در مساجد، تکایا و مجالس سوگواری با کتیبه‌های منقوش به این اشعار سیاهپوش می‌شوند.
این ترکیب‌بند شامل دوازده بند است و پس از سرودن آن، شاعران بسیاری در استقبال از این اثر، شعرهایی سروده‌اند. محتشم با اینکه در دوره‌ای می‌زیست که سبک هندی در شعر فارسی رایج بود، اما از پیروان مکتب وقوع به شمار می‌رفت.
او در کاشان به شغل بزازی یا شعربافی مشغول بود و در طول زندگی‌اش ارتباط نزدیکی با این شهر داشت. محتشم کاشانی در سن ۹۱ سالگی درگذشت و در زادگاهش، کاشان، به خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه
شمس‌الشعرای کاشانی، حسان العجم، مولانا سید کمال‌الدین علی، فرزند خواجه میر احمد کاشانی و متخلص به محتشم، از شاعران برجسته اوایل عهد صفوی و معاصر شاه طهماسب صفوی بود. او در حدود سال ۹۰۵ هجری قمری در کاشان متولد شد و نزدیک به ۹۱ سال زیست و در سال ۹۹۶ هجری قمری در زادگاه خود درگذشت.
محتشم پس از تحصیل مقدمات علوم زمان خود، به حرفه “شعربافی” مشغول شد و در اشعار متعددی به این حرفه اشاره کرده است. مدفن وی در کاشان به “محله محتشم” شهرت دارد.
به دلیل درد مزمن پا، محتشم سفرهای زیادی نداشت. با این حال، چند سفر او به اصفهان، عتبات عالیات و خراسان ثبت شده است. قصایدی که او در این سفرها سروده، از جمله آثار خواندنی و ارزشمند او هستند.
آثار کمال‌الدین علی محتشم کاشانی
شمس‌الشعرای کاشانی، حسان العجم، مولانا سید کمال‌الدین علی، فرزند خواجه میر احمد کاشانی و متخلص به محتشم، از شاعران برجسته اوایل دوره صفوی و معاصر شاه طهماسب صفوی بود. او در حدود سال ۹۰۵ هجری قمری در کاشان به دنیا آمد و پس از نزدیک به ۹۱ سال زندگی در سال ۹۹۶ هجری قمری در زادگاه خود درگذشت.
محتشم پس از تحصیل مقدمات علوم زمان خود، به حرفه “شعربافی” مشغول شد که در اشعار متعددی به این شغل خود اشاره کرده است. مدفن وی در کاشان به “محله محتشم” شهرت دارد.
آثار و فعالیت‌ها
محتشم در دوران خود به سرودن اشعاری در مدح سلاطین و شاهزادگان صفوی، به ویژه شاه طهماسب و فرزندان او، مشهور بود. او همچنین شش رباعی معروف در تاریخ جلوس شاه اسماعیل دوم به سلطنت سروده است که با استفاده از این اشعار، تاریخ دقیق ۱۱۲۸ هجری قمری استخراج می‌شود. وقار شیرازی (م ۱۲۹۸ هجری قمری) نیز رساله‌ای در شرح این شش رباعی نوشته است.
محتشم در دوره‌ای زندگی می‌کرد که روابط شعرای ایرانی با شبه‌قاره هند به شدت گسترش یافته بود. با اینکه خود به هندوستان نرفت، اشعار او توسط برادرش، عبدالغنی، به سلاطین و امرای آن دیار ارسال شد. اشعار محتشم در مدح شاهان و امرای هند مانند اکبر شاه و عبد الرحیم خان، خان خانان، در کنار آثارش در مدح شاه طهماسب و دیگر شاهزادگان صفوی، نمایانگر گستره فعالیت‌های او در عرصه شعر و ادب است.
ویژگی‌های برجسته محتشم‌کاشانی
- مدح سلاطین صفوی: محتشم اشعاری در مدح شاه طهماسب صفوی و فرزندان او سروده که بخشی از آثار مهم او به شمار می‌آید.
- رباعی‌های تاریخی: شش رباعی او در تاریخ جلوس شاه اسماعیل دوم به سلطنت، به ویژه در آثار وقار شیرازی بررسی شده و به تاریخ‌نگاری کمک کرده است.
- ارتباط با هند: او در دوران گسترش روابط ادبی ایران و هند، اشعارش را به وسیله برادرش به سلاطین و امرای هندی معرفی کرد، هرچند خود هرگز به هندوستان نرفت.
شعرها و اشعار محتشم
محتشم در اشعار خود به موضوعات مختلفی پرداخته است:
- مدح سلاطین: اشعاری در ستایش شاه طهماسب و دیگر شاهزادگان صفوی
- شعرهای تاریخی: شامل شش رباعی که به تاریخ جلوس شاه اسماعیل دوم پرداخته است
- مدح شاهان هند: اشعاری در مدح شاه اکبر و عبد الرحیم خان
آثار معروف محتشم
- ترکیب‌بند در عزاداری امام حسین(ع): این اثر به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار او شناخته می‌شود و در ایام محرم و عاشورا در مساجد و تکایا استفاده می‌شود.
- شعرهای مدحی و تاریخی: شامل اشعار در مدح شاهان و رباعی‌های تاریخی که به مستندات تاریخی و ادبی کمک کرده است.
محتشم‌کاشانی با آثارش به عنوان یک شاعر برجسته در تاریخ ادبیات فارسی شناخته می‌شود و تأثیرات او در مدح سلاطین و نگارش اشعار تاریخی در ادب فارسی ماندگار است.
زمینه‌های ادبی
شعری که به کمال‌الدین علی محتشم کاشانی نسبت داده می‌شود، به دلیل دوازده بند عاشورایی او، به ویژه در دوره صفوی، بسیار معروف است. این اثر در ایام عزاداری امام حسین(ع) در مساجد، تکایا و مجالس سوگواری با کتیبه‌های منقوش به این اشعار، سیاهپوش می‌شود و به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی در زمینه مرثیه‌سرایی شناخته می‌شود. اما شهرت ادبی محتشم تنها به این اثر محدود نمی‌شود و او در زمینه‌های ادبی مختلف دیگری نیز فعالیت داشته است.
آثار و فعالیت‌های ادبی محتشم
- ترکیب‌بند عاشورایی
شهرت عمده‌ی محتشم به خاطر ترکیب‌بند عاشورایی اوست که در دوازده بند سروده شده است. این اثر به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی در مرثیه‌سرایی شناخته می‌شود و به ویژه در ایام محرم و عاشورا در مساجد و تکایا برای عزاداری امام حسین(ع) استفاده می‌شود.
- دیوان اشعار
دیوان محتشم شامل انواع مختلف اشعار است که به شرح زیر دسته‌بندی می‌شود:
- قصاید: اشعار بلند و قوی که به مدح سلاطین و شاهزادگان صفوی و دیگر شخصیت‌های برجسته پرداخته است. این بخش از دیوان به “جامع اللطایف” معروف است.
- غزلیات: اشعار عاشقانه و عاطفی که در قالب غزل سروده شده‌اند. این بخش از دیوان به “نقل عشّاق” معروف است.
- مراثی: اشعاری در سوگ اهل بیت و شخصیت‌های مذهبی که به موضوعات عزاداری پرداخته‌اند.
- مدایح: اشعار ستایشی در مدح شاهان و امرای زمان خود.
- قطعات: اشعار کوتاه با مضامین مختلف.
- رباعیات: اشعار چهار مصراعی که به موضوعات مختلفی از جمله فلسفه، اخلاق و طبیعت پرداخته است.
- مثنویات: اشعار بلند و داستانی که به موضوعات ادبی و مذهبی پرداخته‌اند.
- نثر و نظم
محتشم علاوه بر شعر، در عرصه نثر نیز توانایی‌هایی داشته است. دو اثر نثری او شامل:
- رساله جلالیه: اثر نثری که در آن به مباحث مختلف ادبی و دینی پرداخته است.
- نقل عشاق: اثری که آمیزه‌ای از نثر و نظم است و در آن به موضوعات عاشقانه و عاطفی پرداخته شده است.
- ماده تاریخ
محتشم در سرودن ماده تاریخ نیز مهارت داشته و در دیوان اشعار او می‌توان نمونه‌هایی از این نوع اشعار را یافت. ماده تاریخ به اشعار یا متونی اطلاق می‌شود که تاریخ‌های مهم و وقایع تاریخی را در قالب شعر ثبت می‌کند.
- کلیات محتشم
تقی‌الدین کاشی در آثار محتشم، سه دیوان صبائیه، جلالیه و شبابیه را که مجموعاً هفت هزار بیت شعر دارند، به همراه دیوان قصاید ائمه(ع) و مدح پادشاهان که هشت هزار بیت است، و نیز رساله معمیات و تواریخ به عنوان آثار محتشم کاشانی معرفی کرده است.
کلیات محتشم شامل هفت دیوان به شرح زیر است که به دست میر تقی‌الدین کاشی تنظیم شده‌اند:
- صبائیه: دیوانی از اشعار صبا و غزلیات
- شبابیه: دیوانی از اشعار جوانی و غزلیات
- شیبیه: دیوانی از اشعار دوران میانسالی و اشعار بلند
- جلالیه: دیوانی از اشعار نثری و نظم
- نقل عشاق: دیوانی از اشعار عاشقانه و عاطفی
- ضروریات: دیوانی شامل اشعار موضوعات ضروری و روزمره
- معمیات: دیوانی شامل معماها و اشعار فلسفی
آثار معروف محتشم
- ترکیب‌بند عاشورایی: مشهورترین اثر او که در عزاداری امام حسین(ع) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- دیوان اشعار: شامل انواع اشعار مانند قصاید، غزلیات، مراثی و رباعیات.
- رساله‌های نثری: جلالیه و نقل عشاق که در آن‌ها به مباحث ادبی و دینی پرداخته شده است.
- شعرهای تاریخی: شامل رباعیات تاریخی و دیگر اشعار که به ثبت وقایع مهم تاریخی پرداخته است.
تأثیرات و میراث
محتشم‌کاشانی با آثارش در زمینه‌های مختلف ادبی، از مرثیه‌سرایی تا نثر و ماده تاریخ، تأثیرات زیادی در ادب فارسی برجای گذاشت. اشعار و آثار او همچنان در مجالس سوگواری و در دنیای ادبیات فارسی مورد توجه قرار دارند.
اساتید و شاگردان محتشم‌کاشانی
کمال‌الدین علی محتشم‌کاشانی در دوران زندگی ادبی خود با بسیاری از شاعران و شخصیت‌های برجسته ادبی ارتباط داشته و از اساتید و شاگردان مختلفی بهره‌مند شده است.
اساتید محتشم
محتشم‌کاشانی از مولانا صدقی استرآبادی، یکی از شاعران و ادیبان برجسته آن زمان، فنون شعر را آموخت. مولانا صدقی استرآبادی به عنوان استاد محتشم، نقش مهمی در شکل‌گیری سبک شعری او و توسعه توانایی‌های ادبی‌اش داشت.
دوستان و هم‌عصران
محتشم با شاعران و شخصیت‌های برجسته دیگری نیز ارتباط داشت و در محافل ادبی و مشاعره‌های ادبی شرکت می‌کرد. این شخصیت‌ها شامل:
- حیرتی تونی: شاعر و ادیب معاصر محتشم که با او در زمینه‌های شعری و ادبی ارتباط داشت.
- وحشی بافقی: شاعر و غزل‌سرای برجسته که از دوستان و هم‌عصران محتشم بود.
- حالی گیلانی: شاعر و ادیب معروف که با محتشم در مشاعره و مکاتبه‌های ادبی شرکت می‌کرد.
- ضمیری اصفهانی: شاعر معاصر که با محتشم روابط دوستانه و ادبی داشت و در زمینه‌های شعری با او به تبادل نظر می‌پرداخت.
شاگردان محتشم
محتشم کاشانی علاوه بر فعالیت‌های شاعری و ادبی خود، به تعلیم و تربیت شاگردان نیز پرداخته است. از شاگردان برجسته او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- میر تقی‌الدین محمد حسینی کاشانی: شاعر و ادیب که صاحب تذکره «خلاصة الاشعار» است و از شاگردان محتشم به شمار می‌رود.
- مظفرالدین حسرتی: شاعر و ادیب که تحت تعلیمات محتشم قرار گرفت و آثار ادبی مهمی را به جا گذاشت.
- نوعی خبوشانی: شاعر و ادب‌دان که از شاگردان محتشم بود و به گسترش ادبیات فارسی کمک کرد.
- ظهوری ترشیزی: شاعر و ادیب معاصر محتشم که از شاگردان او به شمار می‌رود و در عرصه ادبیات فارسی فعال بود.
تأثیرات متقابل
محتشم از طریق ارتباطات خود با این شاعران و ادیبان نه تنها از دانش و تجربیات آنان بهره‌برداری کرد، بلکه خود نیز به عنوان معلم و راهنمای ادبی به گسترش ادبیات فارسی و تربیت شاعران جدید کمک کرد. این تبادل نظرها و مشاعره‌ها به پیشرفت ادبیات فارسی در دوران صفوی و گسترش فرهنگ شعری آن دوره نقش بسزایی داشت.
سبک شعری محتشم‌کاشانی
کمال‌الدین علی محتشم کاشانی، شاعر برجسته اوایل دوره صفوی، در آثار خود به سبکی منحصربه‌فرد در شعر فارسی پرداخته است. با اینکه زمانه‌ی او همزمان با آغاز رواج سبک هندی معروف به سبک اصفهانی بود، آثار او نمایانگر ویژگی‌های متفاوتی از سبک‌های شعری دوره‌های گذشته است.
۱. سبک شعر محتشم
محتشم کاشانی در آثارش از سبک وقوع و سبک عراقی بهره برده و آثارش در زمینه‌های مختلف شعری قابل بررسی است:
- سبک وقوع:
در دو رساله‌ی جلالیه و نقل عشاق، محتشم غزلیاتی در سبک وقوع سروده است. سبک وقوع، به دوره‌ی قبل از ورود سبک هندی به شعر فارسی تعلق دارد و به سبک شاعران عراقی نزدیک است. این سبک به دلیل صراحت بیان و توجه به معانی عمیق شعر شناخته می‌شود و به آثار عبد الرحمن جامی، بابافغانی شیرازی و وحشی بافقی شباهت دارد. - سبک عراقی:
در غزلیات دیگر خود، محتشم به سبکی نزدیک به عبد الرحمن جامی، بابافغانی شیرازی و وحشی بافقی نوشته است که به سبک عراقی نزدیک می‌شود. این سبک به خاطر استفاده از زبان ساده و متین و به کارگیری مفاهیم عمیق، به قدیم‌ترین سبک‌های شعری فارسی تعلق دارد و به سبکی سنتی و کلاسیک مرتبط است. - سبک خراسانی در قصیده:
در قصاید خود، محتشم از سبک خراسانی بهره برده است. این سبک که به خراسانیان قدیم نسبت داده می‌شود، به خاطر صلابت زبان، توصیف‌های دقیق و بکارگیری مضامین حماسی و دینی شناخته می‌شود. محتشم در این زمینه به خاقانی و شاعران بزرگ خراسانی شباهت دارد و از سنت‌های این سبک پیروی می‌کند. - سبک هندی:
با اینکه زمانه‌ی محتشم با آغاز سبک هندی همزمان بود، در آثار او هیچ اثری از این سبک مشاهده نمی‌شود. سبک هندی به دلیل پیچیدگی‌های زبانی و زرق و برق بیان خود شناخته شده است، اما محتشم به این سبک تمایلی نشان نداد و به سبک‌های پیشین وفادار ماند. - ترکیب‌بند عاشورایی:
ترکیب‌بند عاشورایی او به عنوان نمونه‌ای بارز از سبک عراقی در زبان فارسی شناخته می‌شود. این اثر که شامل دوازده بند است، به خوبی نمایانگر استفاده محتشم از زبان عراقی و تسلط او بر تکنیک‌های شعری سنتی است.
۲. نقد و تحلیل
به نوشته مطربی سمرقندی، بیشتر منتقدان بر این باورند که از شعرای عراق، محتشم خوشگوی‌تر و مشهورتر از دیگران است. تقی‌الدین کاشی نیز محتشم را به خاقانی و سلمان عصر خود تشبیه کرده و به تأثیرگذاری او در شعر فارسی اشاره کرده است. او می‌نویسد: «با اینکه محتشم در سرودن انواع شعر تواناست، کمتر به سرودن مثنوی پرداخته است.»
۳. آثار محتشم و سبک‌های شعری
- غزلیات:
در غزلیات خود، محتشم از سبک‌های پیشین پیروی کرده و به سبکی نزدیک به شاعران عراقی و خراسانی مانند وحشی بافقی و عبد الرحمن جامی نوشته است. - قصاید:
در قصاید خود به سبک خراسانی تکیه کرده و در این زمینه به خاقانی شباهت دارد. - مراثی و ترکیب‌بند:
در ترکیب‌بند عاشورایی و مراثی، از سبک عراقی بهره برده است و این اثر به خاطر ویژگی‌های ساختاری و محتوایی خود به یکی از مهم‌ترین آثار ادبی در زمینه مرثیه‌سرایی تبدیل شده است.
دوازده بند عاشورایی محتشم کاشانی
دوازده بند عاشورایی، اثر معروف کمال‌الدین علی محتشم کاشانی، یکی از برجسته‌ترین آثار عاشورایی در شعر فارسی است. این اثر در طی چهار قرن اخیر به عنوان پر استقبال‌ترین و محبوب‌ترین اثر در موضوع عاشورا شناخته شده است.
ویژگی‌های دوازده بند
- محتوا: شامل دوازده بند درباره واقعه عاشورا، مصیبت‌های اهل بیت(ع)، و مظلومیت امام حسین(ع) است.
- استقبال عمومی: در حسینیه‌ها و مجالس عزاداری خوانده می‌شود و بر کتیبه‌های پارچه‌ای نوشته می‌شود.
- شهرت فرامرزی: این اثر در هندوستان، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان شناخته شده و حتی عرب‌زبانان نیز به آن احترام می‌گذارند.
تأثیر و محبوبیت
دوازده بند عاشورایی به خاطر زبان عمیق و احساسات عاشورایی خود، در مراسم‌های عزاداری کاربرد گسترده‌ای دارد و شاعران زیادی سعی کرده‌اند به دوازده بند محتشم نزدیک شوند، اما هیچ کدام به اندازه‌ی خود محتشم موفق نبوده‌اند.
تشویق شاه طهماسب و سرودن دوازده بند عاشورایی
به گفته اسکندر بیک منشی، زمانی که محتشم کاشانی قصیده‌ای در مدح پری خان خانم، دختر شاه طهماسب سرود و خبر آن به شاه رسید، شاه طهماسب او را به سرودن اشعاری در مدایح و مراثی اهل بیت تشویق کرد. پس از این تشویق، محتشم ابتدا در استقبال از هفت بند ملا حسن کاشی ترکیب‌بندی در مدح حضرت علی(ع) سرود. سپس شبی در عالم رؤیا به خدمت امام علی(ع) رسید و امام از او خواست تا در مصیبت امام حسین(ع) مرثیه‌ای بسراید. این درخواست امام باعث شد که محتشم دوازده بند عاشورایی را با مطلع معروفش شروع کند:
آغاز دوازده بند محتشم
بازاین چه شورش است که در خلق عالم است؟
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
بازاین چه رستخیز عظیم است؟ کز زمین
بی نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است؟
این صبح تیره، باز دمید از کجا؟ کزو
کار جهان و خلق جهان جمله درهم است
گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب!
کآشوب در تمامی ذرات عالم است
گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست
این رستخیز عام که نامش محرّم است
در بارگاه قدس که جای ملال نیست
سرهای قدسیان، همه بر زانوی غم است
جن و ملک، بر آدمیان نوحه می‌کنند
گویا عزای اشرف اولاد آدم است
خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین
پروردۀ کنار رسول خدا، حسین»
شرح داستان
- تشویق شاه طهماسب:
شاه طهماسب، پس از شنیدن قصیده‌ی مدح محتشم، او را به سرودن اشعاری در مدح اهل بیت و مرثیه‌سرایی برای امام حسین(ع) تشویق کرد. - دستور امام علی(ع):
محتشم در خواب دید که امام علی(ع) از او می‌خواهد تا شعری در مصیبت امام حسین(ع) بسراید و با این مطلع آغاز کند: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟» - کمک صاحب الزمان(عج):
محتشم در ادامه، در خواب صاحب الزمان(عج) را دید که به او راهنمایی کرد تا شعر را تکمیل کند، به این صورت که: «او در دل است و هیچ دلی نیست بی‌ملال.»
در دیوان محتشم‌کاشانی، علاوه بر ترکیب بند عاشورایی مشهور او، یک قصیده مرثیه برای امام حسین(ع) نیز وجود دارد که به شرح مصیبت‌های عاشورا پرداخته است. این قصیده با ابیاتی بسیار تاثیرگذار آغاز می‌شود:
آغاز قصیده مرثیه امام حسین(ع)
«این زمین پربلا را نام دشت کربلاست
ای دل بی‌درد! آهِ آسمان سوزت کجاست؟
آرامگاه محتشم کاشانی
آرامگاه محتشم کاشانی در خیابان محتشم و کوچه باغبان شهر کاشان واقع شده و مکانی مهم برای علاقه‌مندان به ادبیات عاشورایی و تاریخ شعر فارسی است.
ویژگی‌های آرامگاه
- مساحت و موقعیت:
آرامگاه محتشم‌کاشانی دارای مساحتی بالغ بر ۸۰ متر مربع است و در خیابان محتشم و کوچه باغبان در شهر کاشان قرار دارد. - سنگ مرمرین مزار:
در وسط بقعه، سنگ مرمرین مزار محتشم قرار دارد که بر روی آن نام و یاد این شاعر بزرگ حک شده است. - گنبد فیروزه‌ای:
یک گنبد فیروزه‌ای شکل و کاشیکاری شده با ارتفاع ۱۴ متر بر روی بقعه قرار دارد. این گنبد نمای زیبایی به آرامگاه داده و در کاشیکاری آن، اشعار محتشم نوشته شده است. - دیوارهای بقعه:
دیوارهای بقعه با آجر و مقرنس کاشیکاری شده تزئین شده‌اند و بر روی آن‌ها ابیاتی از شعرهای محتشم نوشته شده است. - حضور مردم:
مردم و اهالی کاشان با احترام به آرامگاه محتشم کاشانی مراجعه کرده و برای شادی روح این شاعر بزرگ فاتحه می‌خوانند.
